دلی پر شوره دارم! نگاهی به اضطراب و درمان آن
امان از نگرانی
اضطراب یا همان فشار روانی، حالتی است که خیلی‌ها آن را تجربه کرده‌اند و زندگی امروزه منهای آن، قابل تصور نیست. آن چه در این میان اهمیت دارد، میزان آن است. اگر اضطراب به میزان معمولی باشد، نه تنها آسیب زننده نیست، بلکه نبودن آن، سبب بروز مشکلاتی در ما می‌شود. تصور کنید اگر شما زندگی منهای اضطراب ابتدایی را تجربه می‌کردید، مشروطی‌های پی در پی، یادگار روزهای دانشجویی شما می‌شد. کسی که کارهای مهم و غیرمهم برایش هیچ تفاوتی ندارد و شرکت در جلسه امتحان، مانند نوشیدن یک لیوان آب است، نتایج سودمندی نمی‌گیرد. بنابراین وجود اضطراب به خودی خود، ایجاد یک مسئله برای سیستم روانی ماست که با چیره شدن بر آن و حل مسئله، تجربه خوش آرامش را خواهیم داشت؛ امّا اگر اضطراب از حد معمول خارج شود و زندگی عادی را مختل کند، در این شرایط، برخوردار بودن از برنامه‌ای که بتواند اضطراب را مهار کند، ضروری است. روان‌شناسان برنامه‌های متعددی مانند تن‌آرامی، مدیریت ذهن، دارودرمانی و... را برای درمان این مشکل مطرح کرده‌اند. اکنون به روش‌های دیگری در این باره توجه کنید:
زندگی خالی نیست...
ارتباط با خداوندی که منبع قدرت و آرامش است و می‌تواند ما را از تمامی مشکلات رهایی بخشد، اطمینانی سرشار و شگرف در روح و روان ما ایجاد می‌کند. در نگاه دینی، ناآرامی، با برون‌رفت از مرز ایمان شکل می‌گیرد. وقتی ما پای خود را از مرز قوانین خداوند بیرون می‌گذاریم، می‌توانیم هجوم امواج نگران کننده را انتظار بکشیم. هر چیزی که پروردگار ما را از آن باز داشته، سراسر آسیب است و آوار روان را به دنبال دارد و در مقابل، بر هر چه تأکید کرده و در قلمرو ایمان از آن یاد کرده، نتیجه‌ای جز اطمینان‌خاطر نخواهد داشت. خداوند، یکی از ویژگی‌های مؤمنان را برخورداری از امنیت روانی می‌داند.1 با این نگاه، تقویت جنبه دینداری و برخوردار شدن از خویشتنداری یا همان تقوا، می‌تواند جنبه پیشگیرانهای داشته باشد. برای کسانی که خود را به نافرمانی آلوده کرده‌اند، روش جبران گذاشته شده که در آموزه‌های دینی با عنوان توبه از آن یاد شده است.
چشم‌ها را باید شست
نگاه نو، حال نو را به دنبال خواهد داشت. نگرش ما سهم زیادی در روحیه ما دارد. در نگاه دینی، تغییر نگرش، یک اصل دانسته شده است؛ مثل تلاشی که خداوند برای عوض کردن نگاه مردم به انفاق دارد؛ مثلاً در آیه‌ای خداوند تأکید می‌کند که انفاق کردن، مثل برداشتن یک سطل آب از رودخانه است که فوری جای آن پر می‌شود؛2 نه مانند برداشتن یک آجر از ساختمان که جای آن خالی بماند. باور درست و کارکردهای مناسب با آن، دو یار همراهند. نشان ایمان واقعی، باید در رفتارهای شایسته نمود پیدا کند و رفتارهای نیک هم برگرفته از ایمان و درجه دینداری فرد است.
روزهای مهم‌تر خدا
آزمایش، پلی به سوی موفقیت است. با تمام شدن هر ترم و امتحاناتش، حس خوش یک گام به پیش، سراسر وجود ما را می‌نوازد. از نگاه دین، انسان پیوسته در حال آزموده شدن است. این آزمون‌های پی در پی، ممکن است برای عده‌ای بدون هوشیاری و آگاهی اتفاق بیافتد؛ ولی واقعیت این است که عبور از مسیر زندگی، بدون موفقیت در آزمون‌هایش، ممکن نیست. وقتی شما در آزمون خشم، با خویشتنداری و گذشت عبور می‌کنید، تجربه تازه‌ای یافته‌اید که شما را در تکرار این توانمندی، یاری می‌رساند و به تدریج از شما شخصیتی شکیبا و بردبار می‌سازد. وقتی شما آموخته‌های خود را به کار می‌بندید یا مورد استفاده قرار میدهید، عملاً چنین آزمونی را برای خود ایجاد کرده‌اید. یکی از راه‌های دستیابی به سلامت و حفظ آن، داشتن مهارت در کوچک کردن سختی‌هاست که در آموزه‌های دینی به آن توجه شده است. روان‌شناسان میگویند: وقتی برای مسئله‌ای نگران می‌شوی، از خود بپرس که این مسئله چقدر ارزش نگران شدن دارد. روان‌شناسان بی‌خطا، یعنی معصومین علیهم‌السلام نیز برای حل نگرانی‌های ما نسخه‌های درمانی دارند. به برخی از آنها نگاهی می‌اندازیم:
1- سختی‌های بزرگتر را به یاد آور
امام صادق علیهالسلام می‌فرماید: «هر گاه به مصیبتی گرفتار شدی، مصیبت فقدان پیامبر خدا صلیاللهعلیهوآله را به یاد آور که مردم به مصیبتی همانند آن دچار نشده‌اند و به مصیبتی همانند آن دچار نخواهند شد».
2- اکنون را دریاب
در روایتی از امام صادق علیهالسلام چنین می‌خوانیم: «بر این دنیا بردبار باشید که ساعتی بیش نیست. آن چه را که گذشته، نه رنج آن را در می‌یابی و نه سرور آن را و آن چه را نیامده، نمی‌دانی که چیست؟ همانا دنیا همین ساعتی است که اکنون در آن هستی».
3- داشته‌ها و نداشته‌ها
در زندگی همیشه کمبود‌هایی وجود دارد. اگر بنا باشد برای نداشتن ناراحت شوید، خیلی چیزهای دیگر هم هست که ندارید و نسبت به آنها اکنون ناراحت نیستید. بنابراین، وضعیت ناراحت کننده حال را با حالتی مقایسه کنید که ناراحت کننده نیست؛ یعنی چیزهای بسیاری که نداریم و به خاطر آنها ناراحت نیستیم. امام علی علیهالسلام به امام حسن علیهالسلام می‌فرماید: «اگر بر آن چه از دست داده‌ای بی‌تابی می‌کنی،پس بر آن چه که به تو نرسیده نیز بی‌تابی کن».
4-بودها و نبودها
چیزهای زیادی هستند که ممکن است با دشواری به دست آیند و مدتی در اختیار ما باشند؛ ولی به راحتی از ما گرفته شوند. توجه به این مسئله سبب می شود که بر نداشته‌های خود متأسف نشویم. امام علی علیهالسلام در این باره می‌فرماید: «بر آن چه به دست نیامد، به وسیله آن چه بود [و رفت] استدلال کن؛ چرا که امور شبیه یکدیگرند».6 انسان می‌تواند با آسان گرفتن زندگی به فانی بودن خوشی‌ها و تلخ‌کامی‌ها و توجه بیشتر به پروردگار، بسیاری از مشکلات را حل کند.
معجونی پنج ماده‌ای
انوشیروان بر وزیر دانشمندش خشم کرد و او را به زندان افکند. چند روز بعد که عصبانیت شاه بر طرف شد، کسانی را فرستاد تا از وضعیت بزرگمهر برای او خبر آورند. فرستادگان در زندان بزرگمهر را در آرامش خاطر و با روحیه خوب دیدند و تعجب کردند و علت را از او پرسیدند. پاسخ داد: من با پنج دارو معجونی می‌سازم و از آن استفاده می‌کنم و این معجون حال مرا خوب نگه می‌دارد. وی درباره این دارو گفت: داروی اوّل من، توکل به خداست و این که همه چیز به دست اوست و داروی دوّم این که در هر حالی، وضعیتی بدتر از آن وجود دارد و داروی سوّم این که چون در وضعیت بدتر نیستم، پس بر این وضعیت باید شکر کنم و داروی چهارم این که بی‌تابی، هیچ سودی ندارد و داروی پنجم این که از فردا کسی خبر ندارد؛ شاید فردا وضعیت دیگری پیش آید که همه رنج من برطرف شود. انوشیروان پس از اطلاع از این موضوع، از او دلجویی کرد و او را به مقام خود باز گرداند.
خدایی در این نزدیکی
ایمان عمیق به خداوندی که تمام هستی را با خواست خود مدیریت می‌کند، احساسی سرشار از افتخار در وجود ما
می‌نهد. خداوند، سرشار از توانایی و حمایتگری است. با توجه به این توانمندی پروردگار، می‌توان تحوّلی شگرف را رقم زد. در روایات ما بسیار تأکید شده که انسان‌هایی که به قدرت خداوند توکّل و اعتماد می‌کنند، قوی‌ترین انسان‌ها هستند. وقتی شما دلگرم حمایت خدایی می‌شوید که می‌تواند هر کاری را انجام دهد، در واقع توانسته‌اید خود را به شکلی صحیح وارد عرصه قوی‌ترین‌ها نمایید. معنای درست توکّل، این است که ما در مقام بندگی، تلاش و کوشش خود را به کار گیریم و بقیه امور را به خداوند بسپاریم. این روحیه، مایه توانمندی روانی و استقامت و امید است. امیرالمؤمنین علیهالسلام می‌فرماید: «هر کس بر خدا توکّل کند، سختی‌ها بر وی آسان شود و اسباب‌ها برای او فراهم گردند و در جایگاه راحت و وسعت و کرامت جای می‌گیرد».7
تجربه‌ها را مرور کن
پیش از این مسائل زیادی سر راه شما بوده که حل شده‌اند و شما توانسته‌اید با پرش از موانع، به نقطه پایان برسید. هنر بهره‌مندی از تجربه‌های خویش، می‌تواند در موفقیت‌های کنونی و آینده شما نقش داشته باشد. شما در هر کاری می‌توانید با کمی تأمّل، از اندوخته‌های قبلی خود استفاده کنید. همین که برای چندمین بار در آزمون شرکت می‌کنید، یک تجربه ارزشمند است. پس تجربه‌های مثبت پیشین را به یاد آورید. امام صادق علیهالسلام می‌فرماید: «هیچ خیری در بنده‌ای نیست که از گرفتاری خود شکایت می‌کند و حال آن که در گذشته هزاران نعمت داشته و هزاران راحتی در آینده به او خواهد رسید».
پایان شب سیه، سپید است
امید، معجونی جان‌بخش است. انسان با امید زنده است. امید را باید همواره به عنوان نیروی حرکت آفرین و زداینده نگرانی‌ها نگه داشت. زمانی که شما با تحمل سختی‌هایی چون امتحانات تحصیلی به کسب مدارج علمی بالاتر میاندیشید، این موضوع، رنج رسیدن به گنج را تحمل‌پذیر و شیرین می‌کند. امام صادق علیهالسلام در این باره می‌فرماید: «ناامید نباش که ناامیدی، کفر است. شاید خداوند تو را به زودی بی‌نیاز کند».9 پیامبر خدا صلیاللهعلیهوآله درباره تحمّل مشکلات برای رسیدن به اهداف می‌فرماید: «اگر آنچه را برای شما ذخیره شده می‌شناختید، بر آنچه از شما گرفته شده غمگین نمی‌شدید».
شادی واقعی را تجربه کنید
شاد بودن، هدیهای از سوی خداوند است. اوست که نشاط را در دل آدمیان می‌نهد و آنها را می‌خنداند. در یک برنامه‌ریزی منطقی برای زندگی، تفریح سالم، ورزش، سیر و سیاحت و گفتوگوهای فرح‌بخش با افراد نیک سیرت، خواب به اندازه و به موقع، شوخی‌های به جا و به دور از گناه و مانند اینها جای خاصی دارند و به انسان کمک می‌کنند که بتواند با نشاط و شادابی وظایف خود را انجام دهد و در برابر تهاجم عوامل ناخوشایند و اضطرابها مقاومت موفق و آسانی داشته باشد. پیامبر صلیاللهعلیهوآله می‌فرماید: «دل‌ها را ساعت به ساعت استراحت دهید». مؤمن به پیروی از پیشوایان دین، گشاده رو و خندان است و در چهره او هاله‌ای از شادمانی دیده می‌شود؛ حتی اگر در دل او اندوه فراوانی باشد. شوخ‌طبعی مهار شده، مؤدّبانه و دور از گناه، از ویژگی‌های مؤمن است. شوخ طبعی، شکننده حالت کبر و غرور است و انسان را از حالت خشکی و خیلی جدی بودن به حالتی که انسان قادر به تخلیه فشارهای روحی و بیرون ریختن آثار درونی خود‌خوری باشد، سوق می‌دهد و گریه مهار شده نیز در جای خود داروی آرام بخشی است که برای مقابله با اضطرابها کارساز است.
پی نوشت ها:
1. انعام، آیه 82.
2. «وَ ما أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَی ءٍ فَهُوَ یخْلِفُهُ وَ هُوَ خَیرُ الرَّازِقینَ» (سبأ، آیه 39).
3. کلینی، الکافی، ج8، ص168.
4. همان، ج2، ص454.
5. نهج البلاغه، نامه31.
6. همان.
7. غررالحکم، ج2، ص 706.
8. مصباح الشریعه، ص183.
9. کشف الغمه، ج2، ص162.
10. متقی هندی، کنزالعمال، ج6، ص614.
11. نهج الفصاحه، ح 1677.
منبع: نشریه پرسمان