(بسم الله الرحمن الرحیم)
پرسش
شیطان چگونه در فکر و اندیشه ما نفوذ کرده و خواستههاى خویش را القا میکند؟!
پاسخ اجمالی
پیش از این که راههاى نفوذ شیطان در آدمى را مورد کنکاش قرار دهیم، لازم است شناختى و لو اجمالى، از موجودى به نام شیطان داشته باشیم. در مبدأ اشتقاق لغت شیطان، میان صاحب نظران، اختلافاتى وجود دارد، ولى صحیحتر است بگوییم که این کلمه، از واژهى "شَطَن" به معناى دور شده، آمده است. لذا مى تواند مصادیق متعددى داشته باشد، ولى بارزترین آنها و رئیس تمامى ایشان ابلیس است.
شیطان موجودى است از جنس جن و از این رو مى تواند با تمثل به اشکال گوناگون خویش را در قالب هر چیزی اعم از حیوان یا انسان، غیر از معصومین (ع) بنمایاند.
پس یکى از اساسىترین راههاى اغواگرى او همین طریق است. که در لحظات حساس سرنوشت انسانها، خود را به شکل انسانى ظاهر الصلاح در آورده و موجبات فریب آدمى را مهیا مىکند.
اما او همیشه از این روش استفاده نمىکند. او موجودى مثالى است؛ یعنى حالتى میان تجرد و تجسم دارد، از این جهت نمىتواند به طور مستقیم در روح مجرد آدمى، که قوام و انسانیت انسان است؛ راه یابد. لذا از مجرایى به نام نفس أماره خواستههاى خویش را در جان ما مىنشاند. نفس اماره همان بعد حیوانى نفس انسانى است که در صورت ترقى وکمال تبدیل به نفس مطمئنه یا روح عالى مىشود.
پس شیطان با تداعى و جلوهنمایى، آنچه از انحرافات که مورد تمایل نفس اماره یا هواهاى نفسانى انسان است، موجبات گمراهى و فریب آدمى را فراهم مىکند. لذا باید گفت که شیطان یک جزء العلة یا علت معده در فریب آدمى است، نه علت تامه.
اما این جلوه نمایى ها، نمودهاى متفاوتى دارند که همگى با تمایلات حیوانى ما، هم صدا هستند که عبارت اند از:
الف: تزیین اعمال زشت: شیطان با زیبا جلوه دادن زشتى ها، قبح ظلم و گناه را از بین مى برد و موانع اجتماعى در عمل به محرمات را مى کاهد، تا انسان راحتتر به دامان گناه بیافتد. این همان توجیه گرى هایى است که ما براى عمل به گناه، نزد خود اقامه مى کنیم.
ب: وعده هاى دروغ: شیطان با دادن وعده هاى دروغ و آرزوهاى بلند و دست نیافتنى، انسان را از یاد معاد، مرگ و خداوند متعال، باز مى دارد و چنین شخصى درگیر هواهاى نفسانى است و در پى رسیدن به آن آرزوى کذایى حاضر است تا به خاطر آن مرتکب گناهان بزرگ نیز بشود.
ج: بیم و هراس: شیطان با ایجاد رعب و ترس از آینده و رویدادهاى آن آدمى را به انباشت ثروت، فرار از جهاد، همراهى با طاغوت و... فرا مى خواند و او را به اعمال ناشایست و گناهانى که نشأت گرفته از ترس از آینده هستند، وا مى دارد.
پاسخ تفصیلی
لازم است براى رسیدن به پاسخ صحیح از پرسش فوق، ابتدا شناختى و لو اجمالى از موجودى به نام شیطان داشته باشیم. در مبدأ اشتقاق کلمه ى شیطان، میان دانشمندان، چندین مبنا وجود دارد. اما آنچه که مناسبتر به نظر مى رسد، این است که لغت شیطان، از "شطن" به معناى دور شده است.[1]
بنابه گفته ى بسیارى از مفسرین، شیطان؛ یعنى موجودى موذى و طاغى که از راه راست خارج شده است. با این فرض، اسم شیطان، یک اسم عامى است که مصادیق متعددى دارد و هر موجود طغیانگرى از انس و جن را شامل مى شود[2]. اما ابلیس همان شیطانى است که از سجده بر آدم ابوالبشر(ع)[3] ابا ورزید.
به تصریح قرآن کریم، ابلیس نه موجودى انسى بلکه از جنس جن[4] است و از آتش آفرید شده. ویژگى این گروه از مخلوقات، این است که حالتى میان جسم و تجرد دارند و مىتوانند به اشکال مختلف تمثُّل کنند؛ یعنى در قالبى خارجى و عینى درآیند.
ظاهراً منظور سؤال از شیطان، همان ابلیس باشد. با توجه بدین فرض به پاسخ سؤال خواهیم پرداخت.
همان طور که گفتیم، شیطان موجودى مثالى است و مىدانیم که انسان یک موجود دو بُعدى است؛ یعنى هم جنبه ى جسمانى دارد و هم جنبه ى روحانى. پس اگر شیطان بخواهد آدمى را فریب دهد، ناگزیر باید از مجرایى خاص، با روح آدمى که قوام و انسانیت انسان بدان است، ارتباط برقرار کند. نفس انسان جنبه های مختلف دارد. جنبه ى روحانى که از آن به روح یا نفس مطمئنه تعبیر مىشود و جنبه ی اهریمنى که از آن به نفس اماره یا هواهاى نفسانى، تعبیر مىشود.
شیطان براى حکم راندن به آدمى، ناگزیر از مجراى نفس اماره ى او،[5] استفاده خواهد کرد و از آن بهره خواهد برد؛ از طرف دیگر یک موجود مثالى، نمىتواند به نحو مستقیم با موجودات جسمانى در تکاپو و ارتباط باشد. این ارتباط مرموز شیطان با نفس اماره، همان چیزى است که از آن به عنوان القا یا وسوسه یاد مىکنند.
علامه طباطبایى در این باره مىگوید:"شیطان از طریق القاى وسوسه در قلب، آدمى را مى فریبد."[6]
پس شیطان، یک جزو علت است و به تنهایى نمىتواند، انسان را گمراه کند، بلکه انسان را به سوى آنچه که نفسش مىطلبد، فرا مىخواند. یا به دیگر سخن یک علت مُعدّه است، نه علت تامه.
انسان نیز در قبال وى، مختار است و مىتواند راه او را دنبال کند و یا پیرو فرامین حق و عقل خویش باشد. از این رو است که خداوند متعال، در نهى انسان از عمل به فرامین شیطان، مىفرماید:"و پا جاى پاى شیطان، نگذارید که او براى شما دشمنى آشکار است."[7]
حال سؤال این است که شیطان چگونه، احساسات غیر عقلانى و هواهاى نفسانى آدمى را تحریک مىکند و او را به انجام اعمال ناشایست وامى دارد. شیطان از راههاى مختلف در رسیدن بدین مقصود، بهره مىبرد که به چند مورد از آنها، اشاراتى خواهیم داشت.
همان گونه که گفتیم، شیطان مىتواند به عنوان یک موجود عینى و خارجى تمثُّل پیدا کند. این خود یکى از طرق اغواگرى شیطان است؛ یعنى در لحظات حساس و تاریخى، به عنوان یک فرد ظاهر الصلاح در آمده و انسانها را از مسیر حق، گمراه مىکند. نمونه هایى از این قضیه، در تاریخ ثبت شده است و چه بسا براى هر یک از ما نیز، پیش آمده باشد.[8]
اما او از روشهاى دیگرى نیز، بهره مىبرد که در آیات قرآنى، به آنها اشاره شده است.
الف. تزیین اعمال زشت: یعنى شیطان کارهاى ناپسند را زیبا جلوه مىدهد، تا براى مردم عمل بدان پسندیده و شایسته به نظر آید. این همان چیزى است که در قرآن کریم، از آن به تلبیس حق به باطل[9] و باطل به حق، که یکى از شگردهاى یهود است، یاد شده است.
تزیین اعمال، راهى است که آسان و موافق با خواسته هاى نفسانى آدمى است. از این رو در قرآن آمده است: "شیطان کردارشان را بر آنها زینت داد. پس ایشان را از راه خدا باز داشت...."[10]
ب. وعده هاى دروغ: شیطان با دادن وعده هاى دروغ و رواج آرزوهاى بلند، انسان را از واقعیات و چالشهاى فرا روى خودش، غافل کرده و به اوهامى دور از دسترس مشغول مىکند. مشخص است که نتیجه ى چنین چیزى جز فرجام فراموشى و غفلت از خداوند نیست.
از این رو خداوند متعال مىفرماید:"(شیطان) وعدهشان مىدهد و به آرزو کردن وادارشان مىکند...."[11]
ج. بیم و هراس: یکى دیگر از حربه هاى شیطان تمسک به ترساندن و بیمناک کردن انسان، نسبت به آینده است. این حالت ترس علتى است براى معالیل ناپسند فراوانى چون ناامیدى، سوء ظن به خداوند، عدم توکل و نهایتاً خوددارى انسان از پرداختن به نیکى ها. مثل این که شیطان، آدمى را از فقر و تهىدستى در آینده، بترساند که این مطلب موجب بخل و ممانعت انسان از انفاق مىشود. این موضوع نیز در آیات قرآنى مورد توجه قرار گرفته است. آن جا که مىفرماید:"شیطان به شما وعده فقر و تهى دستى مى دهد و به فحشا امرتان مىکند."[12]
ff0000;">منابع و مآخذ:
000080;">[1] لسان العرب، ج 13، واژهى "شَطَنَ".
000080;">[2] تفسیر نمونه، ج1، ص 191.
000080;">[3] "هنگامى که به ملایک گفتیم تا بر آدم سجده کنند؛ همه سجده کردند مگر ابلیس که ابا و تکبر ورزید و از کافران شد". بقره، 34.
000080;">[4] کهف، آیه 50.
000080;">[5] اخلاق در قرآن، ص 234.
000080;">[6] ترجمهى المیزان، ج1، ص 201.
000080;">[7] بقره، آیه 208.
000080;">[8] نک: سلیم ابن قیس هلالى، اسرار آل محمد، ص 220.
000080;">[9] بقره، 42.
000080;">[10] نحل، 24.
000080;">[11] نساء، 120.
000080;">[12] بقره، 268.
http://www.jc313.ir