امام هادی (علیه السلام) در مورد مرگ می فرمایند: «اُذکُر مَصرَعَکَ بَینَ یَدَی أهلِکَ، وَ لا طَبیبٌ یَمنَعُکَ وَ لا حَبیبٌ یَنفَعُکَ؛[۱]هنگام جان دادن در برابر خانواده، خود را به یادآور که نه طبیبی می تواند مرگ را از تو دور بگرداند و نه دوستی می تواند تو را یاری نماید».
بله روزی می رسد که انسان اجلش سر می آید و باید برای رفتن به آن دنیا خود را آماده نماید. آن روز از دست مادیات و دوستان و اطرافیان کاری ساخته نیست. انسان هر گلی که به سر خودش زده، زده و دیگر کار تمام است.
همه باید طبق فرمایش امام هادی (علیه السلام)، از یاد مرگ غافل نباشیم، آن لحظه ای که انسان گزینه دیگری بجز تسلیم ندارد. «فَلَا يَسْتَطِيعُونَ تَوْصِيَةً وَ لَا إِلىَ أَهْلِهِمْ يَرْجِعُونَ؛[یاسین/۵۰]پس (در آن لحظه مرگ) نه توانايى سفارشى دارند و نه به اهل بيت می توانند رجوع نمایند».
همه باید این شربت را بنوشیم
قرآن می فرماید: «کُلُ نَفْسٍ ذائِقَةُ ی الْمَوْت؛[آل عمران/۱۸۵]هر کسی شربت مرگ را می چشد» ولی خوش به حال کسی که در آن لحظه احساس کند آبرو و اعتباری نزد خدا دارد و دست خالی نبوده و عمرش را تماما به نافرمانی خداوند سپری نکرده است.
گروهی که انسانهای صالحی هستند؛ در موقع مرگ، حال راحت تری دارند.
کسانی هم هستند که به تعبیر قرآن،اعمالشان خوب دارد، بد دارد، ولی در مجموع انسانهای خوبی هستند اگر معترف به گناهان و کاستیهای اعمالشان باشند؛ امید است خداوند در آن لحظه که دیگر از دست کسی کاری ساخته نیست؛ به داد می رسد.
قرآن در همین زمینه بیان می کند: «وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلاً صالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً عَسَى اللَّهُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ؛[توبه/۱۰۲] و بعضى ديگر از آنها به گناهان خود اعتراف كردند كه عمل صالح و فعل قبيح هر دو به جاى آوردند، اميد باشد كه خداوند توبه آنان بپذيرد (در لحظه ی مرگ دستشان را می گیرد) كه البته خدا بسيار آمرزنده و مهربان است». [۲]
تفسیر المیزان درر تفسیر این آیه چنین می آورد: در اينكه فرمود "اميد مى رود كه خداوند از گناهشان در گذرد" منظور اين بوده كه اميد را در دل آنها رخنه دهد تا يكسره از رحمت خدا مايوس نگردند ، بلكه در ميان خوف و رجاء باشند (در لحظه ی مرگ) [۳]
انشاءالله که ما لااقل جز این دسته باشیم.
از یاد مرگ غافل نشویم.
معمولا بین افراد وقتی حق و ناحقی پیش می آید، می گویند: مرگی هست، قیامتی هست، حساب و کتابی هست و ...
ولی متاسفانه اکثر انسانها در مواقعی که حقشان دارد پایمال می شود؛ یاد مرگ و قیامت و ... می افتند. ای کاش در جاهای دیگر زندگی مثل مواقعی که زندگیمان امن و امان است، باز هم به یاد مرگ و قیامت باشیم.
امام صادق (علیه السلام) در حدیثی یاد مرگ را به ما متذکر می شود: «ذِكرُ المَوتِ يُميتُ الشَّهَواتِ في النَّفسِ ، و يَقلَعُ مَنابِتَ الغَفلَة ، و يُقَوّي القلبَ بمَواعِدِ اللّه ، و يُرِقُّ الطَّبعَ ، و يَكسِرُ أعلامَ الهَوى و يُطفِئُ نارَ الحِرصِ ، و يُحَقِّرُ الدُّنيا؛[۴] ياد مرگ، خواهش هاى نفس را مى ميراند و رويشگاه هاى غفلت را ريشه كن مى كند و دل را با وعده هاى خدا نيرو مى بخشد و طبع را نازك مى سازد و پرچم هاى هوس را درهم مى شكند و آتش حرص را خاموش مى سازد و دنيا را در نظر كوچك مى كند».
حضرت در این کلامشان زندگی ما را (انسان مسلمان) با یاد مرگ، ارزشمند و متعالی می داند.
این حدیث دارد یک نوع سبک زندگی را بر اساس یاد مرگ، پیش پای انسان می گذارد. انسان با یاد مرگ در زندگی کمتر حرص و جوش می خورد (مخصوصا در امور مادی) چون می داند همه چیز دست خداست و هر چه را خدا مقدر فرموده (با تلاش انسان) همان است و دلبستگی زیاد به مادیات و کلا این دنیا، کار پسندیده ای نیست.
انسان با یاد مرگ و رفتن به آن دنیا، کنترل بیشتری بر عصانیت خود، بر غریزه خود و بر شهوات نفس خود دارد، چون می داند همه یک روزی باید به محضر خداوند برسیم و حساب پس دهیم.
به فرمایش امام على (عليه السلام) هر روزی که از عمر ما می گذرد، باید بیدارباشی برای ما باشد: «عَجِبتُ لِمَن یَری أنَّه یَنقُصُ کُلَّ یَوم فی نَفسِهِ وَ عُمُرِهِ وَ هو لا یَتاهَّبُ لِلمَوتِ؛[۵] در شگفتم از کسی که می بیند هر روز از جان و عمر او کاسته می شود، امّا برای مرگ آماده نمی شود».
شاید برای کسانی که مسابقات ورزشی را دنبال می کنند؛ این مثال ملموس باشد. تیمی که بازی را باخته، زمان برایش مثل باد می گذرد. می داند که اگر ببازد کارش سخت می شود. این مثال هم برای یاد مرگ و قیامت، می تواند پیاده شود. کسی که می داند اگر با دست خالی میدان دنیا را ترک کند؛ در آن دنیا کارش سخت است؛ تحرک بیشتری از خود نشان میدهد و بیشتر به یاد مرگ و قیامت است
انسان متقی می داند اگر از گذر ایام در جهت اخروی استفاده ننماید؛ در آن لحظه که کارها از دست همه بیرون است؛ او سرگردان و پشیمان است و پشیمانی هم سودی ندارد.
قرآن، آنان که دنیایشان را به آخرت فروخته اند، در آن جهان بی یار و یاور معرفی نموده است. أُوْلَئكَ الَّذِينَ اشْترَوُاْ الْحَيَوةَ الدُّنْيَا بِالاَخِرَةِ فَلَا يخُفَّفُ عَنهُمُ الْعَذَابُ وَ لَا هُمْ يُنصَرُون؛[بقره/۸۶]اينان همان كسانند كه (متاع دو روزه) دنيا را خريده و ملك ابدى آخرت را فروختند، پس (در آخرت) عذاب آنها تخفيف نيابد و هيچ ياورى نخواهند داشت». [۶]
اینان در هنگام مرگ که لحظه ی ورود به جهان دیگر است، در می یابند که: ای داد و بیداد مثل اینکه ما دستمان خالیست و حساب و کتاب هم باید پس دهیم.
نفسها از عمر انسان کم می کنند.
حضرت امیر المومنین مولا علی (علیه السلام) در حدیثی می فرماید: «نَفَسُ الْمَرْءِ خُطَاهُ إِلَى أَجَلِه؛[۷]نَفَسهاى آدمى گامهاى او به سوى مرگ است».
البته این رفتن نفسها به سمت مرگ، یک جریان طبیعیست؛ ولی حضرت ما را به آماده شدن برای سفر آخرت دعوت می کند. انسان طبعا نمی تواند نفس هایش را که به سمت مرگ می روند؛ تنطیم کند ولی اینکه در چه فضایی نفس بکشد، دست خود انسان است.
خداوند به ما گوشزد می کند که در محیط شیطانی نفس نکشید. «لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبينٌ؛[بقره/۱۶۸]گامهای شیطان را تبعیت نکنید زیرا دشمن سرسخت شماست».
یعنی نفسهای خود را که گامهای شما به محضر خداوندند؛ نگذارید از گامهای شیطان پیروی کنند، وگرنه در آن ساعتی که از این دنیا چشم بسته و منتظر الطاف خداوندید؛ یار و یاوری ندارید.
حضرت در حدیث دیگری، اجل را یک نگهبان و مراقب می داند:«كفى بالأجلِ حارِسا؛[۸]نگهبانى اجل، كافى است.
کسی که مراقب و نگهبان انسان است، از او غفلت نمی کند. مرگ هم روزی سراغ ما می آید. آن دقایق از دست کسی کاری ساخته نیست و انسان همه ی امیدش از این جهان قطع می شود.
و در آن لحظه است که اگر انسان به وظایف مسلمانی خودش عمل نموده باشد، فرشتگان به او خوش باش می گویند. «الَّذينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ طَيِّبينَ يَقُولُونَ سَلامٌ عَلَيْكُمْ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلون؛[نحل/۳۲] آنان در حالى كه [از آلودگىهاى عملى و اخلاقى] پاك و پاكيزه اند، فرشتگانْ جانشان را مى گيرند، به آنان مى گويند: سلام بر شما، [اكنون] به پاداش آنچه همواره انجام مى داديد، به بهشت درآييد». [۹]
انشاءالله همه مسلمانان، آن لحظه را با سربلندی طی نموده و به آخرت و رضوان الهی برسند.
نتیجه گیری
طبق فرمایش امام هادی (علیه السلام) ما باید به فکر آن لحظه ای باشیم که دیگر از دست دوست و رفیق کاری ساخته نیست
یاد مرگ و قیامت، انسان را در زندگی مادی و معنوی یاری می دهد.
مرگ از نظر امام علی (علیه السلام) یک نگهبان و مراقب است. این نکته برای انسانهای بابصیرت و متقی حائز اهمیت است تا خود را آماده سازند.
پی نوشتها
[۱] بحارالانوار، ج۷۵، ص ۳۷۰
[۲] ترجمه الهی قمشه ای، ص۲۰۳
[۳] ترجمه تفسير الميزان، ج۹ ، ص ۵۱۱
[۴] بحار الأنوار(ط-بیروت) ج۶، ص۱۳۳، ح۳۲
[۵] شرح آقا جمال الدین خوانساری بر غررالحکم و دررالحکم ج۴ ، ص۳۳۶ ح۶۲۵۳
[۶] ترجمه الهی قمشه ای، ص۱۳
[۷]نهج البلاغه(صبحی صالح) ص۴۸۰ ، حکمت ۷۴
[۸] نهج البلاغه (صبحی صالح) ص۵۲۹ ، ح۳۰۶
[۹] ترجمه انصاریان، ص۲۷۰
