موضوع درس : مخارج حروف 1

این باب از مهم ترین ابواب و مباحث تجویدی است و قاری قرآن به فراگیری آن نیازی مبرم دارد . چرا که شناخت و رعایت مخارج حروف ، اساس عمل به سایر قواعد تجویدی است .

در این مبحث ، از «جایگاه تولید» و خروج هر حرف در دستگاه تکلم بحث می شود و در پایان ، قاری به محل تولید هر حرف و اندام های تولید کننده ی آن آگاهی می یابند .

مخرج حرف :

 مخرج حرف یعنی «محل خروج» ؛ و در تجوید عبارتست از :

«محل خروج حرف – جایگاه تولید حرف»

هوای خارج شده از ریه ها ، پس از عبور از حنجره ، اعم از اینکه تار های صوتی را مرتعش می سازد یا نه ، در یکی از قسمت عای دستگاه تکلم محدود شده و بدین ترتیب «حرف» ایجاد می گردد .

محل مزبور را که هوا در آن به «حرف» تبدیل می شود ، «مخرج حرف» نامند . مانند محل تلاقی زبان بزرگ و زبان کوچک که از آن ، «ق» «ک» تولید می شود و یا محل تلاقی دو لب که از آن «ب» تولید می گردد.

باید دانست که محدوده ی تولید «حرف» در انسان ، به 5 موضع اصلی تقسیم می شود که در این مواضع پنجگانه ، مخارج حروف قرار دارد .

این مواضع عبارتند از :

1-  جوف 
2- حلق 
3- لِسان 
4- شَفَتَین 
5- خَیشوم

مخرج اول: جوف (حفره ی دهان)

حفره ی دهان همان فضای موجود میان حلق تا دهان می باشد.

مخرج حروف سه گانه ی مدی زیر می باشد:

الف ساکن ماقبل مفتوح (ـَا)
واو ساکن ماقبل مضموم (ـُو)
 یاء ساکن ماقبل مکسور (ـِی)
 

مخرج دوم: حلق 

حلق یا حلقوم سه مخرج برای تلفظ شش حرف را دارد:

۱_ انتهای حلق: ادامه ی حفره ی هوا در سینه که از دهان دورتر است: همزه و هاء (ء - هـ) از آن تلفظ می شود. البته مخرج همزه دورتر از مخرج هاء واقع است.

۲_ وسط حلق: محل تلفظ حرف های عین و حاء (ع – ح)، که مخرج عین دورتر از حاء واقع است.

۳_ ابتدای حلق: نزدیک ترین بخش حلق به دهان بوده و محل تلفظ دو حرف غین و خاء (غ – خ) بوده و مخرج خاء از مخرج غین به دهان نزدیک تر می باشد.
 

 ۳- مخرج سوم  : زبان

این موضع وسیع ترین مواضع دستگاه تکلم است .

علت نامگذاری این موضع به «لسان» ، نقش اصلی این عضو مهم دهان در تولید اکثر حروف و اصوات است.

موضع لسان شامل اجزاء مختلف زبان اصلی دندانها لثه ی آنها سقف دهان و زبان کوچک است ؛

زبان به 6 قسمت تقسیم می شود :

اَقصَی اللسان :1-ریشه زبان 2–عقب زبان

وَسَطُ اللسان :3-میان زبان

طَرفُ السان : 4-سر زبان 5- نوک زبان

حافَّةُ اللسان :6- کناره زبان

 

دندان ها :

به 4 دسته ی اصلی تقسيم می شوند و به ترتيب از جلو به عقب عبارتند از :

1- ثنايا: دقیقا در جلو و وسط آرواره ها قرار دارد و تعدادشان 4 عدد است (در هر آرواره دو عدد)

2- رَباعيات: تعدادشان 4 عدد است (در هر آرواره 2 عدد). در طرفین ثنایا قرار دارند .

3- انياب : تعدادشان 4 عدد است (در هر آرواره 2 عدد). در طرفین رباعیات قرار دارند .و در فارسی «نیش» نام دارند.

4- اَضراس : بعلت دندانه دار بودن سطح فوقانی ، «ضرس» نام دارند . به این دندان ها در فارسی «آسیا» گفته می شوند. این دندانها ، خود 3 قسم اند :

-ضواحک : تعدادشان 4 عدد است (در هر آرواره 2 عدد). در فارسی به «آسیای کوچک» معروفند .

-طَواحِن :  تعدادشان 12 عدد است (در هر آرواره 6 عدد). در فارسی «دندانهای آسیای بزرگ» نام دارند.

- نَواجِذ : تعدادشان 4 عدد است (در هر آرواره 2 عدد). در فارسی به دندانهای «عقل» مشهورند .

۲_  عقب زبان قبل از مخرج حرف قاف با اندکی از بخش روبرویی کام دهان: محل تلفظ حرف کاف (ک) و  مخرج حرف کاف، از محل تلفظ قاف به دهان نزدیک تر می باشد.

۳_  وسط زبان با بخش روبرویی لثه ی بالایی: محل تلفظ سه حرف؛ جیم، شین و یاء غیر مدی.  (ج – ش – ی).

_ یاء غیر مدی همان یاء متحرک یا یاء ساکنی است که پیش از آن کسره نباشد.

ممکن است مخرج جیم با چسباندن آرام وسط زبان به لثه ی بالایی صورت گیرد اما برای یاء و شین باید فاصله وجود داشته باشد.

۴_  یکی از دو کناره ی زبان با قسمتی از دندان های آسیا که موازی آن است: محل تلفظ دقیق ترین حروف عربی از لحاظ تلفظ که همان حرف ضاد (ض) است. خروج ضاد از کناره ی چپ زبان آسان تر و رایج تر از کناره ی راست می باشد.

۵_  یکی از دو کناره ی زبان (یا هردو) با قسمتی از لثه ی دندان های بالایی روبروی آن (لثه ی دندان های ضاحکه، نیش، پیش و پیشین): محل تلفظ حرف لام (ل).

بعضی باور دارند که تلفظ حرف لام از یکی از کناره ها است و از کناره ی چپ آسان تر است. بعضی دیگر می گویند تلفظ آن از هر دو کناره ممکن است.

_ کناره ی زبان با بخشی از لثه ی دندان های بالا: محل تلفظ حرف نون (ن).

۷_  کناره ی زبان و بخشی از پشت آن و بخش مقابل از لثه ی دندان های بالا: مکان تلفظ حرف راء (ر)، ومخرج حرف راء به محل تلفظ حرف نون نزدیک است جز آنکه به پشت زبان داخل می شود.

۸_  کناره ی زبان با ریشه های دندان های پیش بالایی: مکان تلفظ حرف طاء، دال و تاء (ط – د – ت)، و مخرج طاء از دورترین بوده و سپس زیر آن دال و سپس تاء.

۹_ کناره ی زبان و بالای دندان های پیش بالا: (با باقی نهادن شکاف کوچکی بین سطح زبان و سقف دهان برای فرار هوا از میان آن): محل تلفظ حرف سین، صاد و زا (س – ص – ز).

۱۰_  کناره ی زبان و لبه های دندان های پیشین بالایی: محل تلفظ ثاء، ذال و ظاء (ث – ذ – ظ).
 

.

مخرج چهارم: لب ها

دو مخرج تفصیلی برای چهار حرف وجود دارد:

۱_  میان لب ها: محل تولید:

_ باء و میم (ب – م) با برهم نهادن لب ها، باء از با فشار بیشتر لب ها تلفظ می شود.

_ واو غیر مدی (و) با گشایش لب ها. واو غیر مدی همان واو متحرک و واو لین است.

۲_  لب پایینی با لبه های دندان های پیشین بالایی: محل تلفظ حرف فاء (ف).

.

مخرج پنجم: بینی

خیشوم:  دریچه ای است که بالای بینی را به حلق متصل می کند. محل تلفظ غنه.

غنه: صدایی ملیح است که همراه دو حرف میم (م) و نون (ن) می باشد. نون دارای غنه ای بیش از میم است.

غنه پنج درجه دارد:  آنکه میم و نون مشدد باشند؛ مانند (وأنّا) و(لمّا) و(آمَنَّا) در آیه ى: ﴿وَأَنَّـا لَـمَّـا سَمِعْنَا الْهُدَى آمَـنَّـا بِهِ فَمَن یُؤْمِن بِرَبِّهِ فَلَا یَخَافُ بَخْساً وَلَا رَهَقاً﴾ (جن ۱۳) (مثال هفتم)

۱_ نون ادغام شده و غنه دار باشد؛ مانند (فَمَن یُؤْمِن) در آیه ی سابق.
۲_ میم و نون اخفا شده باشند؛ مانند (کُنتُمْ بِهِ) در آیه ی: ﴿هَذَا یَوْمُ الْفَصْلِ الَّذِی کُـنـتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ﴾ (صافات۲۱). (مثال هشتم)

۳_ هردو ساکن و با اظهار باشند.
۴_ هردو متحرک باشند.

غنه صفت ذاتی و لازم نون و میم است، جز آنکه از دو مرتبه ی دیگر ظاهر و آشکارتر می باشد. اما در سه مرتبه ی نخست باید آن را با مد و کشیدن به اندازه ی دو حرکت، همانطور که در بخش مدها بیان شده، کشید.