هر انسانی با دقت در عظمت و شرافت شب قدر، و با تأمل در اثرات آن و  وقايعی که در آن اتفاق می‌افتد، به طور طبيعی به دنبال شناخت بيشتر و آگاهی از جوانب مختلف شب قدر خواهد بود. چنان‌كه درك شب قدر، كاری مشكل است، بيان جايگاه شب قدر، نیز دشوار است، و تنها راه‌‏يافتگان به آن شب عزيز، می‌‏توانند واقعيت و حقيقت آن را بيان کنند.
ولی در وصف آن همين بس كه از منظر قرآن کرم از هزار ماه برتر است؛ شب قدر، شب باارزش و پرفضيلتی است که با امور مهم و باعظمتى همراه است؛ همانند نزولِ اجمالى قرآن، پيدايش افاضات باطنى و فضاى خاصّ معنوى، تقديرامور و تعيين سرنوشت‌ها، تدبير و برنامه‌ريزی‌‏هاى جديد و نزول جبرئيل و فرشته‌‏ها.

 در این‌جا در مجال کوتاه، برآنيم تا هر چه بيشتر ابعاد مختلف اين شب را در 4 بخش جداگانه بررسی کنيم:
1. شب نزول قرآن
 قرآن خود می‏‌گويد: «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذي اُنْزِلَ فيهِ الْقُرْانَ ‏[بقره/ 185] ماه مبارك رمضان ماهی است كه در آن قرآن نازل شده است». اما در چه شبی از شب‌های آن ماه، قرآن نازل شده است؟ در آيه ديگر بيان مي‏‌كند كه «اِنّا اَنْزَلْناهُ في لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ [دخان/ 3] به راستی، آن قرآن را در شبی پر بركت نازل كرديم». و اين شب مبارك را در سوره قدر مشخص کرده و فرموده است: «اِنّا اَنْزَلْناهُ في لَيْلَةِ الْقَدْرِ [قدر/1] به حقيقت ما آن قرآن را در شب قدر نازل کردیم».
پس بايد گفت نزول قرآن در چنين شبی بر عظمت آن می‌‏افزايد. اين نكته را هم اضافه كنيم كه اين نزول، نزول دفعی است بر قلب پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) است نه نزول تدريجی كه در طول 23 سال در مناسبتهای مختلف نازل می‌شد.

2. شب تقدير امور
در نام‏‌گذاری شب قدر بيان‌های مختلفی وارد شده است. برخی آن را به معنای شبی با عظمت و بزرگ «لَيْلَةُ الْعَظَمَة» [1] نامیده‌اند، چرا كه قدر در قرآن به معنای منزلت و بزرگی خداوند آمده، در آيه‌‏ی دیگر می‏‌خوانيم: «ما قَدَرُوا اللهَ حَقَّ قَدْرِهِ [حج/ 74] قدر ندانستند و نشناختند خدا را آن‌گونه كه حقّ عظمت او بود».

برخی دیگر «قدر» را به معنای تقدير و اندازه‌‏گيری و تنظيم گرفته‌اند. اين معنی را هم لغت تأييد می‌‏كند و هم قرآن و روايات. راغب اصفهانی می‌‏‌گويد: «شب قدر يعنی شبی كه خداوند برای تنظيم و تعيين امور مخصوصی آن را آماده و مقرّر نموده است».[2] و قرآن كريم می‌‏فرمايد: در آن شب «يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكيمٍ [دخان/ 4] هر كاری بر طبق حكمت خداوند جدا و تعيين و تنظيم می‌‏گردد».
امام صادق(علیه‌السلام) نیز فرمود: «تقدير امور و سرنوشت‌ها در شب قدر، يعنی شب نوزدهم، تحكيم آن در شب بيست و يكم، و امضا ‏آن در شب بيست و سوم صورت م‏ی‌گيرد».[3]

البته این تعیین سرنوشت براساس اعمال خود ما در طول سال انجام داده‌ایم صورت می‌گیرد. چنان‌که امام رضا (علیه‌السلام) در این باره فرمود: «در شب قدر، آن‌چه كه در سال واقع می‌شود، تقدير و اندازه‌‏گيری می‌شود، از نيكی و بدی و سود و زيان و روزی و مرگ، به همين جهت نيز شب قدر شب اندازه‌گيری ناميده شده است».[4]

3. شبی که وجود امام را ثابت می‌کند
در روايات فراوانی، وجود شب قدر را در هر زمان، دليل لزوم وجود امامت و بقای آن دانسته‌‏ شده است، لذا سوره قدر به منزله شناسنامه اهل‌بيت(عليهم‌‏السلام) است. پس شب قدر، يعنی شب ولايت و امامت و معنای رواياتی كه شب قدر را به فاطمه زهرا(سلام‌الله‌علیها) تفسير نمود است، روشن شد كه حقيقت شب قدر امامت و ولايت است و اولین مدافع و حقيقت ولايت و امامت زهرای مرضيه(سلام‌الله‌علیها) است.[5] در برخی روايات نیز آمده كه ولايت ائمه اطهار(عليهم‌‏السلام) جزء تقديرات آن شب است.[6]
هم‌چنین در روایات دستور داده‌‏اند كه با مخالفان برای اثبات امامت و بقای آن و زنده بودن حضرت مهدی(عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) به شب قدر و سوره قدر استدلال كنيد.[7]

4. شب بخشش گناهان
يكی ديگر از ويژگي‌های «شب قدر» بخشش گناهان و عفو و گذشت گناه‌کاران است، لذا بايد تلاش کنیم تا اين فيض بزرگ الهی شامل حالمان شود. وای به حال کسانی كه در شب قدر مورد غفران الهی قرار نگيرد. چنان‌كه پيامبر اكرم(صلی‌الله‌عليه‌وآله) می‌فرمایند: «كسی كه شب قدر را درك كند، و بخشيده نشود، پس خدا او را از رحمت خويش دور می‌سازد».[8]
و در جای‌ديگر فرمود: «هر كس كه از فيض شب قدر محروم گردد، از تمام خيرات محروم شده است و محروم نمی‌ماند از خيرات شب‌قدر، مگر كسی كه با اعمال خويش خود را محروم کرده باشد».[9]

لذا بايد تلاش مضاعف نمود تا غفران الهی در اين شبِ بخششِ گناهان شامل حال انسان گردد. پيامبر اكرم(صلی‌الله‌عليه‌وآله) می‌فرمایند: «كسی كه در شب قدر به پاخيزد و آن شب را،  از روی ايمان و محاسبه (و اخلاص ‏بيدار باشد) گناهان گذشته‌‏اش بخشیده می‌‏شود».[10]

در نتیجه: باید با اعتقاد کامل و خاضعانه در شب‌قدر به درگاه الهی پناه ببریم تا هم سرنوشت خوبی در این شب برایمان رقم بخورد و هم گناهان گذشته‌ مورد بخشش و مغفرت الهی قرار گیرد.

-----------------------------------------------
پی‌نوشت‌
[1]. تفسير نوين، محمدتقی شريعتی، ص275/ مجمع البيان، ابوعلی طبرسي، ج1، ص 518 .
[2]. المفردات فی غريب القرآن، دفتر نشر الكتاب، ص 395 .
[3]. وسائل الشيعه، حرّ عاملي، دار الاحياء التراث، ج7، ص259
[4]. عيون اخبارالرضا، ج2، ص 116 .
[5]. تفسير فرات كوفی، مؤسسه نشر، ص581 .
[6]. اثباة الهداة، شيخ حرّ عاملی، قم مطبعة العلمية، ج2، ص 256 / بحارالانوار، ج 94، ص15
[7]. اصول كافی، ج1، ص 353 - 362 - 364، روايت 6 .
[8]. بحار الانوار، ج94، ص80، ح47 .
[9]. كنز العمّال، علی متقی هندی، بيروت، مؤسسه الرساله، ج8، ص534، ح28 . 24 .
[10]. وسائل الشيعه، ج10، ص 358، ح13601.