روایتهای اسلامی خبر از وقوع جنگها، فتنه ها و آشوبهای گسترده و فراوان در آخرالزمان و در آستانه ظهور امام مهدی (ع) می دهند; فتنه هایی که پی درپی می رسند و سرزمینهای بسیاری را در برمی گیرند .

رسول گرامی اسلام (ص) از این فتنه ها و آشوبها چنین یاد می کنند:

فتنه ای به پا می شود و به دنبال آن فتنه ای دیگر برمی خیزد . فتنه اولی در مقایسه با دومی همانند تازیانه خوردن است در مقایسه با ضربات لبه تیز شمشیر! سپس فتنه ای پدید می آید که همه محرمات در آن حلال شمرده شود! آنگاه خلافت به بهترین مردم روی زمین می رسد در حالی که او در خانه اش نشسته باشد ⁽¹⁾ .

آن حضرت در روایت دیگری به گستردگی و تنوع این فتنه ها اشاره کرده، می فرمایند:

بعد از من چهار فتنه بر شما فرود آید که در اولی خونها مباح می شود، در دومی خونها و ثروت ها مباح می گردد، در سومی خونها و ثروتها و ناموسها مباح می شود و در چهارمی آشوبی کور و کر جهان را مضطرب می سازد آنچنانکه کشتی غول پیکر آبهای مجاور را مضطرب کند، این فتنه شما را زیر پر می گیرد و عراق را می پوشاند و در جزیره دست و پا می زند، مردم تلخی حوادث و فشار آشوب را لمس می کنند، آنچنانکه پوست به هنگام دباغی شدن فشار وارده را لمس می کند . کسی قدرت یک کلمه سخن گفتن نخواهد داشت! این فتنه در نقطه ای آرام نمی یابد جز پس از آنکه در نقطه ای دیگر بیداد کند ⁽²⁾ .

آنچنان که از روایات برمی آید، یکی از بزرگ ترین این فتنه ها، درگیری و نبردی است که در منطقه «قرقیسیا» رخ می دهد . هم در منابع شیعی و هم در منابع اهل سنت به این نبرد اشاره و از جزئیات آن خبر داده شده است . مقاله حاضر تنها در پی آن است که گزارشی اجمالی از آنچه در این منابع آمده، ارائه نماید . ان شاءالله تحلیل جامع تر این رویداد را در فرصتی دیگر پی می گیریم .

در این مقاله ابتدا پاره ای از روایات شیعه و اهل سنت را که در آنها به گستردگی و بزرگی نبرد «قرقیسیا» اشاره شده نقل می کنیم و در ادامه نیز به بررسی موقعیت جغرافیایی این منطقه، دلایل و زمینه های بروز این نبرد، طرفین نبرد و زمان وقوع آن می پردازیم:

1 . نبرد قرقیسیا در روایتهای اسلامی

روایتهای شیعه و اهل سنت به نبرد قرقیسیا اشاره کرده و از بزرگی و بی نظیر بودن این رویداد سخن گفته اند . امام باقر (ع) در روایتی خطاب به «میسر» ضمن پرسش از فاصله محل اقامت او تا قرقیسیا به بزرگی و بی سابقه بودن نبردی که در این منطقه رخ خواهد داد اشاره کرده، می فرمایند:

ای میسر! از اینجا تا قرقیسا [قرقیسیا] چقدر راه است؟ عرض کردم: همین نزدیکیها است، در ساحل فرات قرار دارد . پس فرمودند: اما در این ناحیه واقعه ای رخ خواهد داد که مانند آن از زمانی که خداوند تبارک و تعالی، آسمانها و زمین را آفریده اتفاق نیفتاده و تا زمانی هم که آسمان ها و زمین برپا هستند مانند آن اتفاق نخواهد افتاد . سفره ای است که درندگان زمین و پرندگان آسمان از آن سیر می شوند ⁽³⁾ .

و نیز از ایشان نقل شده است که:

همانا واقعه ای برای فرزندان عباس و مروانی در قرقیسیا روی خواهد داد که پسر نوجوان در آن پیشامد پیر گردد و خداوند هر گونه یاری را از ایشان برگیرد و به پرندگان آسمان و درندگان زمین الهام کند که از گوشت تن ستمگران خود را سیر کنید . سپس سفیانی خروج خواهد کرد ⁽⁴⁾ .

امام باقر (ع) در روایت دیگری به ارتباط نبرد قرقیسیا و خروج سفیانی اشاره کرده، می فرمایند:

سپاهیان سفیانی از قرقیسیا عبور خواهند کرد و در آنجا به نبرد خواهند پرداخت، پس صد هزار نفر از ستمگران [در آنجا] به قتل خواهند رسید . آنگاه سفیانی سپاهی را به سوی کوفه روانه می سازد که تعداد آنها به هفتاد هزار نفر می رسد ⁽⁵⁾ .

آن حضرت همچنین به شمار کشته شدگان در این نبرد اشاره کرده، می فرمایند:

شهری در طرف شرق ساخته می شود که در آن حوادثی روی می دهد که هرگز مردم آن زمان نظیر آن را نشنیده اند . آنگاه آن حادثه و یک حادثه دیگر که در شام روی می دهد مجموعا چهار صد هزار کشته برجای می گذارد و به دنبال آن حضرت مهدی ظاهر می شود و هرگز سپاهش شکست نمی خورد ⁽⁶⁾ .

امام صادق (ع) نیز در روایتی، در مورد نبرد قرقیسیا چنین می فرمایند:

همانا برای خداوند در قرقیسیا سفره ای است که سروش آسمانی از آن خبر می دهد; پس ندا می کند ای پرندگان آسمان و ای درندگان زمین! برای سیر گشتن از گوشت ستمکاران شتاب کنید ⁽⁷⁾ .

یکی از محققان معاصر نیز در کتاب خود به این حدیث اشاره کرده و ذیل آن می نویسد:

چنانکه روایت اشاره می کند، عرصه نبرد، بیابان خشک و بی آب و گیاه است و آنها اجساد کشتگان خود را دفن نمی کنند و یا قادر به دفن آنها نیستند، از این رو پرندگان آسمان و درندگان زمینی از گوشت لاشه های آنها شکم خود را سیر می کنند و اینکه سربازان کشته شده نیز ستمگرند; زیرا که آنها سربازان جباران و ستم پیشگان می باشند . یا اینکه در میان آنها شمار زیادی از افسران و فرماندهان ستمکار از دوطرف وجود دارد ⁽⁸⁾ .

منابع اهل سنت نیز به نقل روایاتی پرداخته اند که بیانگر شدت درگیری در قرقیسیا است; از جمله روایت زیر که ابن حماد آن را نقل می کند:

سفیانی با سپاهیانش بر آنها غالب می شود و ترک و روم را در قرقیسیا به قتل می رساند تا اینکه درندگان زمین از گوشت آنها سیر می شوند ⁽⁹⁾ .

او در روایت دیگری از امام علی (ع) نقل می کند که:

سفیانی بر شام غالب می شود، آنگاه در قرقیسیا نبردی بین آنها رخ می دهد، تا اینکه پرندگان آسمان و درندگان زمین از کشته های آنها سیر می شوند ⁽¹⁰⁾ .

2 . موقعیت جغرافیایی قرقیسیا

«قرقیسیا» شهری در شمال سوریه است که در محل التقای رود «خابور» با «فرات » قرار گرفته است . این شهر پیش از اسلام «کرکیسیون » نام داشت و در سال نوزدهم هجری به دست مسلمانان فتح شد و قرقیسیا نام گرفت ⁽¹¹⁾ .

در کتاب جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی درباره قرقیسیا چنین توضیح داده شده است:

در حدود دویست میلی پایین رقه، قرقیسیا که همان کرکیسیوم قدیم است، در ساحل چپ دجله، جایی که رودخانه خابور آبهای زیادی خود را در آن می ریزد واقع است . ابن حوقل درباره قرقیسیا گوید شهری زیبا است که در آغوش باغستانی قرار داد . یاقوت و حمدالله مستوفی هر دو آن را محلی دانسته اند که کوچکتر از رحبه که شش فرسخی قرقیسیا و در جانب غربی فرات است ⁽¹²⁾ .

«ابن رسته » قرقیسیا ( (Qarqisiya را از شهرهای اقلیم چهارم و از حوزه های ناحیه جزیره معرفی می کند ⁽¹³⁾ .

«ابن خردادبه » در المسالک و الممالک پس از آنکه موقعیت قرقیسیا بر ساحل فرات را توصیف می کند به بیان فاصله آن تا بغداد می پردازد و تمامی منازل میان این دو را نام برده و به فاصله هر یک از دیگری نیز اشاره می کند . بر اساس محاسبه وی فاصله این دو شهر از یکدیگر در حدود نود و چند فرسخ است ⁽¹⁴⁾ .

در معجم البلدان طول و عرض جغرافیایی این شهر به نقل از بطلمیوس ذکر شده است:

بطلمیوس می گوید: طول [جغرافیایی] شهر قرقیسیا 64 درجه و 45 دقیقه و عرض آن 35 درجه است . این شهر جزء اقلیم چهارم است ⁽¹⁵⁾ .

یکی از محققان معاصر در مورد موقعیت جغرافیایی قرقیسیا می نویسد:

امروزه خرابه های آن نزدیک شهر «دیر زور» سوریه قرار دارد . قرقیسیا نزدیک مرزهای سوریه - عراق است و به مرزهای ترکیه - سوریه نسبتا نزدیک می باشد ⁽¹⁶⁾ .

3 . دلایل و زمینه های نبرد قرقیسیا

آنچنان که از روایات بر می آید نبرد قرقیسیا بر سر گنجی است که در ناحیه فرات پیدا می شود . ابن حماد به نقل از پیامبر اکرم (ص) از این گنج چنین گزارش می دهد:

فرات از کوهی از طلا و نقره پرده بر می دارد سپس بر سر آن جنگ می شود به طوری که از هر نه نفر، هفت نفر کشته می شود، پس هرگاه آن را درک کردید به آن نزدیک نشوید ⁽¹⁷⁾ .

همین مضمون با الفاظی مشابه در روایات دیگری که از پیامبر گرامی اسلام (ص) نقل شده، آمده است; که از جمله می توان به روایت زیر اشاره کرد:

فرات از کوهی از طلا پرده بر می دارد، سپس مردم بر سر آن به نبرد بر می خیزند و از هر صد نفر، نود نفر (و یا فرمود: نه نفر) در این نبرد کشته می شوند، هر یک از آن مردمان گمان می کنند که نجات می یابند ⁽¹⁸⁾ .

در الفتن و الملاحم ابن کثیر نیز به نقل از رسول خدا (ص) به پیدا شدن گنج اشاره شده است:

به زودی فرات از گنجی از طلا پرده بر می دارد، پس هر کس آن را یافت، نباید چیزی از آن بر گیرد ⁽¹⁹⁾ .

ابن کثیر در جایی دیگر نیز از آن حضرت روایت می کند که:

قیامت بر پا نمی شود، تا اینکه فرات از کوهی از طلا پرده برمی گیرد [در آن زمان] مردم با یکدیگر به نبرد برمی خیزند . پس، از هر صد نفر، نود و نه نفر کشته می شود، هر یک از آن مردمان می گوید: شاید من کسی باشم که نجات می یابم ⁽²⁰⁾ .

ابن حسام جونپوری نیز در البرهان فی علامات مهدی آخرالزمان به ماجرای کوه طلا در فرات اشاره دارد:

قیامت برپا نمی شود، مگر اینکه فرات کوهی از طلا را آشکار می سازد، مردم بر سر آن گنج به نبرد برمی خیزند و نه دهم آنها کشته می شوند ⁽²¹⁾ .

نویسنده کتاب عصر ظهور در بحث از جنبش سفیانی چنین آورده است:

هدف اصلی سفیانی از جنگ عراق سلطه یافتن بر آن کشور و ایجاد مقاومت در برابر نیروهای ایرانی و زمینه سازان ظهور حضرت، که از مسیر عراق به سوی سوریه و قدس پیش می روند خواهد بود . ولی در راه عراق در اثر حادثه عجیبی جنگ قرقیسیا رخ می دهد و آن حادثه پیدا شدن گنجی در مجرای فرات و یا نزدیک مجرای رود فرات است . به طوری که عده ای از مردم برای ست یافتن به آن، دست به تلاش می زنند و آتش جنگ بین آنها شعله ور می شود و بیش از صدهزار تن از آنها کشته می شوند و هیچ یک به پیروزی قطعی نمی رسند و به آن گنج دست نمی یابند . بلکه همگی از آن منصرف شده و به مسایل دیگر مشغول می شوند ⁽²²⁾ .

ناگفته نماند که ایشان نیز روایاتی در مورد پیدا شدن گنج نقل می کنند، از جمله روایت زیر که در نسخه خطی ابن حماد به نقل از پیامبراکرم (ص) وارد شده است:

فتنه چهارم هجده سال به طول می انجامد، سپس در آن هنگام که باید پایان می پذیرد و تحقیقا نهر فرات از کوهی از طلا پرده بر می دارد و مردم برای رسیدن به آن به جان یکدیگر می افتند و از هر نه تن هفت تن کشته می شوند ⁽²³⁾ .

قابل ذکر است که بیشتر این روایات از نظر سند ضعیف هستند .

4 . نیروهای درگیر در نبرد قرقیسیا

بنابر آنچه از روایات اهل سنت به دست می آید طرفین درگیر در نبرد قرقیسیا، ترکان، رومیان و لشکر سفیانی هستند . در اینجا به برخی از روایاتی که در این زمینه وارد شده اند اشاره می کنیم:

سفیانی با سپاهش بر آنها پیروز می شود و ترک و روم را در قرقیسیا می کشد ⁽²⁴⁾ .

و در جایی دیگر آمده است:

... پس در آن هنگام ترکان و رومیان اجتماع کرده و با یکدیگر به نبرد برمی خیزند و سه پرچم در شام برافراشته می شود، آنگاه سفیانی باآنها جنگ می کند تا در منطقه قرقیسیا به آنها می رسد ⁽²⁵⁾ .

در روایت دیگری چنین آمده است:

زمان وارد شدن سفیانی به کوفه بعد از نبرد او با ترکان و رومیان در قرقیسیا است ⁽²⁶⁾ .

در روایتی که عبدالله بن زبیر از امام علی (ع) نقل می کند نیز از حضور دو عبدالله ⁽²⁷⁾ و سپاه آنان در قرقیسیا سخن گفته شده است:

عبدالله به دنبال عبدالله برمی خیزد تا اینکه سپاهیان آنها در قرقیسیا در کنار نهر با یکدیگر رودرو می شوند ⁽²⁸⁾ .

منابع شیعی نیز از درگیری لشکر سفیانی با ترکان خبر می دهند، مؤلف عصر ظهور در این زمینه چنین می نویسد:

اما طرف مقابل سفیانی در این نبرد از نظر اکثر روایات ترکان هستند ولی منظور از ترکان در اینجا چیست؟ آنچه به نظر می رسد و به طبیعت امر نزدیک تر است اینکه آنها سپاهیان ترک زبان هستند; چراکه درگیری و نزاع بر سر دارائی است که نزدیک مرزهای سوریه و ترکیه وجود دارد ... ⁽²⁹⁾

در کتاب روزگار رهایی نیز احادیث متعددی درباره ترکان ذکر شده و تاکید می شود که فتنه ترک در قرقیسیا انجام می پذیرد ⁽³⁰⁾ .

در اینجا به برخی از احادیثی که در کتاب یاد شده آمده و ظاهرا در ارتباط با نبرد قرقیسیا است اشاره می کنیم; درنخستین وایت به نقل از پیامبر اکرم (ص) چنین آمده است:

برای ترکها دو خیزش است که در یکی از آنها آذربایجان ویران می شود و در دیگری وارد جزیره ⁽³¹⁾ می شوند و پرده نشینان را به وحشت می اندازند . خداوند مسلمانان را پیروز می گرداند که کشتار بزرگ الهی در آن روز است ⁽³²⁾ .

در روایت دیگری نیز چنین می خوانیم:

بدون تردید سپاه ترک وارد جزیره خواهند شد تا اسبهایشان از فرات سیراب شوند، آنگاه خداوند بر آنها طاعون را مسلط می کند و همگی به وسیله طاعون از بین می روند و به جز یک نفر از آنها باقی نمی ماند .

خداوند بر آنها برف و تگرگ همراه با سرمای سوزان و طوفان خانمان برانداز فرو می فرستد و همگی نقش بر زمین می شوند . مسلمانان به یکدیگر نوید می دهند که خداوند آنها را هلاک کرد و شر آنها را از شما کوتاه نمود ⁽³³⁾ .

5 . زمان نبرد قرقیسیا

نبرد قرقیسیا میان دو واقعه مهم صورت می گیرد; نخست خروج سفیانی و دوم ظهور امام مهدی (ع) . دراینجا به اختصار به هر یک از آنها اشاره می کنیم:

1 - 5 . خروج سفیانی

امام باقر (ع) در مورد واقعه نخست چنین فرموده است:

سفیانی در روز جمعه خروج می کند و بر فراز منبر دمشق قرار می گیرد و از مردم بیعت می گیرد که هرگز با امر او مخالفت نکنند، چه آن را بپسندند و چه آن را ناخوش دارند . آنگاه به سوی «غوطه » حرکت می کند و 50 هزار جنگجو در اطراف او گردآیند، آنگاه سه پرچم به اهتزاز در آید: پرچم ترکها و عجمها که سیاه رنگ است . پرچم بنی عباس که زردرنگ است . پرچم سفیانی، که سرخ رنگ است . سفیانی بر آنها چیره می شود، پس از آنکه 60 هزار نفر از آنها را از دم شمشیر می گذارند، آنگاه به سوی «حمص » می رود و از فرات عبور می کند و عازم «رقه » ⁽³⁴⁾ و «سبا» ⁽³⁵⁾ می شود .

امیر المؤمنین علی (ع) نیز از جنگ سفیانی با سپاه «ابقع » و «اصهب » ⁽³⁶⁾ خبر می دهند:

سفیانی با «ابقع » درگیر می شود سپس او و سپاهیانش را می کشد . سپس «اصهب » و یاران او را می کشد . آنگاه به کشتن آل محمد و شیعیان آنها اهتمام می کند و به سوی عراق راهی می شود و سپاه او به قرقیسیا وارد می شود ... ⁽³⁷⁾

در عقد الدرر نیز در همین زمینه روایتی از امام محمد باقر (ع) نقل شده که به قرار زیر است:

سه پرچم در شام برافراشته می شود; پرچم اصهب، پرچم ابقع و پرچم سفیانی، سفیانی ابتدا با ابقع درگیر می شود و او و همراهانش را به قتل می رساند، آنگاه اصهب را می کشد، سپس تنها چیزی که سپاهیان سفیانی به آن می اندیشند حرکت به سوی عراق است و سپاهیان او از قرقیسیا عبور می کنند ⁽³⁸⁾ .

در منابع اهل سنت نیز این واقعه چنین ذکر شده است:

سه پرچم در شام بلند می شود; اصهب، ابقع و سفیانی، سفیانی از شام و ابقع از مصر برمی خیزد . پس سفیانی بر همه آنها غالب می شود ⁽³⁹⁾ .

... سپس سفیانی در شام بر پرچم های سه گانه غالب می شود . سپس برای آنها رویدادی به بزرگی قرقیسیا نخواهد بود ⁽⁴⁰⁾ .

2 - 5 . ظهور امام مهدی (ع)

حادثه مهمی که پس از نبرد قرقیسیا به وقوع می پیوندد، ظهور حجت خدا، قائم آل محمد (ص) است; امام باقر (ع) دراین زمینه می فرمایند:

سفیانی و قائم [ع] در یک سال خروج می کنند ⁽⁴¹⁾ .

همچنین در حدیثی دیگر از ایشان آمده است که:

مهدی (ع) همانند موسی [ع] نگران و ترسان از مدینه خارج می شود و به سوی مکه می رود و سپاهیان سفیانی حرکت می کنند تا به سرزمین «بیداء» می رسند، همگی آنها هلاک می شوند و جز گزارشگری از آنها باقی نمی ماند ⁽⁴²⁾ .

لازم به یادآوری است که طبق احادیث شیعی بزرگ ترین و حساس ترین ضربت بر سپاه سفیانی را سید خراسانی و سپاهیان او وارد می آورند . آنانی که اشراف کوفه هیچ ارج و قیمتی برایشان قائل نیستند . در روایتی که از امام صادق (ع) نقل شده چنین آمده است:

همه مردان آن جز یک نفر شامی کشته می شوند، وای بر حال کسانی که در اطراف آن (کوفه) باشند، چه آزار و اذیتی می بینند . مردانشان و زنانشان اسیر گرفته می شوند، بهترین آنها از نظر وضع و سامان کسی است که از فرات بگذرد و از منطقه بگریزد، فرار کردن از آنجا از یک ساعت ماندن در آن بهتر است . کسانی که از آنها اسیر شوند باکی بر آنها نیست، آنها را کسانی نجات می دهند که مردم کوفه هیچ ارزشی برای آنها قائل نیستند آنها را از کوفه دور نمی برند ⁽⁴³⁾ .

در عقد الدرر نیز به پیوند این حوادث با یکدیگر اشاره شده و در روایتی از علی (ع) پس از ذکر واقعه قرقیسیا چنین آمده است:

... سپاهیان سفیانی به جست و جوی اهل خراسان بر می خیزند و شیعیان آل محمد (ص) را می کشند، آنگاه اهل خراسان در یافتن [امام] مهدی قیام می کنند ⁽⁴⁴⁾ .

ابن حماد نیز در روایتی که از امام علی (ع) نقل می کند از این ماجرا به تفصیل یاد می کند و از رو آوردن اهل خراسان به حضرت مهدی (ع) و طلبیدن ایشان سخن می گوید:

سفیانی بر شام غالب می شود، آنگاه بین آنها [سفیانی و شامیان] نبردی در قرقیسیا رخ می دهد که پرندگان آسمان و درندگان زمین از اجساد آنها سیر می شوند، آنگاه در عقبه آنها [سپاه سفیانی] شکافی ایجاد می شود . پس گروهی از آنها راهی سرزمین خراسان می شوند و سپاه سفیانی به دنبال آنها به راه می افتند تا به سرزمین خراسان می رسند . سپاه سفیانی در جست و جوی اهل خراسان برمی آیند و شیعیان آل محمد را در کوفه به قتل می رسانند . آنگاه اهل خراسان در جست وجوی مهدی به پا می خیزند ⁽⁴⁵⁾ .

پی نوشتها:

1 . سلیمان، کامل، روزگار رهایی، ترجمه علی اکبر مهدی پور، ص 894، به نقل از: الحاوی للفتاوی، ج 2، ص 136 .

2 . همان، ص 896 .

3 . دخل، علی محمد علی، الامام المهدی، ص 344 .

4 . الطوسی، محمد بن الحسن، کتاب الغیبه، ص 422، ح 12 .

5 . المجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 52، ص 237 .

6 . سلیمان، کامل، همان، ص 1120، به نقل از: بشارة الاسلام، ص 56 .

7 . فقیه، محمد، السفیانی و علامات الظهور، ص 127 .

8 . کورانی، علی عصر ظهور، ترجمه عباس جلالی، ص 130 .

9 . ابن حماد، الفتن، ص 195، ح 797 .

10 . همان، ص 208، ح 838 .

11 . قاموس اعلام ترکی، ج 5 .

12 . سترنج، جغرافیای تاریخی سرزمین های خلافت شرقی، ترجمه، محمود عرفان، ص 113 .

13 . الاعلاق النفیسة، ترجمه قره چانلو، ص 112 .

14 . المسالک و الممالک، ترجمه قره چانلو، ص 56 - 57 .

15 . الحموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، ج 4، ص 328 .

16 . کورانی، علی، همان، ص 130 .

17 . ابن حمان، همان، ص 233، ح 921 .

18 . همان، ص 418، ح 1353 .

19 . ابن طاووس، السید علی، الفتن و الملاحم، ص 58، ح 106 .

20 . همان، ص 58، ح 107 .

21 . المتقی الهندی، علاء الدین علی، البرهان فی علامات مهدی اخرالزمان، ص 1111 .

22 . کورانی، علی همان، ص 129 .

23 . همان، ص 131 .

24 . ابن حماد، همان، ص 195، ح 797 .

25 . همان، ص 145، ح 596 .

26 . همان، ص 212، ح 850 .

27 . شاید مراد از این دو عبدالله رهبران مصری و مغربی باشد . و یا یکی از آنها فرمانده لشکر سفیانی باشد .

28 . ابن حماد، همان، ص 203، ح 923 .

29 . کورانی، علی، همان، ص 132 .

30 . سلیمان، کامل، همان، ص 955 .

31 . مترجم کتاب روزگار رهایی، در ترجمه حدیث «جزیزة العرب » آورده است که صحیح به نظر نمی رسد و با توجه به آنچه گفته شد منظور منطقه «جزیره » است و نه جزیرة العرب .

32 . سلیمان، کامل، همان، ص 943، به نقل از: الملاحم و الفتن، ص 32 .

33 . همان، ص 942، به نقل از: الملاحم و الفتن ص 69 .

34 . یکی از شهرهای سوریه .

35 . سلیمان، کامل، همان، ص 1103، به نقل از: بشارة الاسلام، ص 192 .

36 . نویسنده کتاب عصر ظهور، «اصهب » را زمامدار و نماینده ترکان و «ابقع » را زمامدار و نماینده رومیان (طرفرداران غرب) معرفی می کند .

37 . المجلسی، محمد باقر، همان، ج 52، ص 245 .

38 . المقدسی الشافعی، یوسف بن یحیی، عقد الدرر فی اخبار المنتظر، ص 67 .

39 . ابن حماد، همان، ص 198، ح 805 .

40 . همان، ص 208، ح 839 .

41 . المجلسی، محمد باقر، همان ج 52، ص 240 .

42 . سلیمان، کامل، همان، ص 1111، به نقل از: بشارة الاسلام، ص 102 .

43 . همان، ص 1109، به نقل از: بشارة الاسلام، ص 109 .

44 . المقدسی الشافعی، یوسف بن یحیی، همان، ص 67 .