مزاج چیست؟

مقدمه:
کلمه‌ی مزاج برای همه‌ی ایرانیان نام کاملاً آشنایی است. افرادی را که زود عصبانی می‌شوند، آتشین مزاج می‌خوانند. افراد دیرجوش و کم حرف و غیرفعّال را سرد مزاج می‌نامند. حقیقتاً معنی مزاج چیست؟ چگونه می‌توانیم مزاج خود را یا به تعبیری درست تر، طبیعت بدن خود را بشناسیم. اختلاف طبایع افراد همیشه مورد کنجکاوی و سئوال بوده است. در یک روز پائیزی به مردمی که بیرون از منازل خود و به جهت رفتن به محل کار در حرکتند دقّت کنید. تعدادی با پالتو و شال و کلاه، تعدادی با یک ژاکت معمولی و تعدادی فقط با یک پیراهن بیرون آمده‌اند. این‌ها چه تفاوتی دارند؟ تعدادی خیلی زود چاق می‌شوند و عدّه‌ایی با وجود خوردن مقدار قابل توجّهی غذا، همچنان اندام مناسبی دارند. تعدادی خواب سبک دارند و ساعات خوابشان کم است.تعدادی خواب سنگین و طولانی دارند. بعضی‌ها خیلی تند و تیز هستند، بلند و سریعتکلّم می‌کنند در حالی که تعدادی نیز خیلی آرام و منقطع و با تأنّی حرف می‌زنند. برخیافراد با خوردن یک خیار دل درد می گیرند و به قول معروف سردیشان می‌شود در حالی کهبعضی‌ها با خوردن نیم کیلو خیار هیچ واکنشی ندارند. تمام آزمایش‌های بالینِی اینافراد سالم است و از لحاظ بررسی خون و بافت‌های بدن و اعضا و تمام مواردآزمایشگاهی همه طبیعی هستند. پس اختلاف این افراد در کجاست؟

جواب تمامی اینسئوال‌ها را در طبّ سنتی در بحث طبایع یا مزاج پیدا می‌کنیم. طبیعت انسان‌ها با همتفاوت دارد، اگر بخواهیم سبک زندگی سالم و روش دستیابی به سلامت واقعی را تجربهنمائیم، باید به جسم و روان آدمی ازدیدگاه طبّ سنّتی یا طبّ مزاجی ایران نظر کنیم.

تعریف ارکان:
قبلاز آنکه به تعریف مزاج بپردازیم، لازم است با چند اصطلاح در طبّ سنّتی آشنا شویم.

از دیدگاه طبّ سنّتی عوامل تشکیل دهنده‌ی جهان خلقت و بدن انسان، چهار عنصر اصلی می‌باشند. به عبارتی دیگر، اجزای اوّلیّه‌ی بدن انسان و غیرانسان از اجسامبسیطی تشکیل شده‌اند که غیر قابل تقسیم به اجسام مختلفه دیگر می‌باشند که به آنهاارکان گفته می‌شود:

الف) آتش که گرم و خشک است. ب) هوا که گرم و تر است. ج) آب که سرد و تر است. د) خاک که سرد و خشک است.

تعریف مزاج:

مزاج همان طبع است و آنرا نباید با خلط یا رکن اشتباه کنید. مزاجْ جسم نیست. بلکه گرمی، سردی، خشکی، و تری را مزاج گویند.

انواع مزاج:

مزاج چون از ترکیب ارکان با یکدیگر پدید می‌آید، لذا بسته به میزان ترکیب هر رکن، مزاج متفاوتی حاصل می‌گردد ولی اگر بخواهیم مزاج‌ها را دسته بندی نماییم، چون تعداد چهار رکن در هم ترکیب می شوند، مزاج‌های اصلی را می‌توان در نه طبقه به شرح ذیل دسته‌بندی کرد:

۱- در تعدادی رکن آتش بیشتر ازسایر ارکان است، این افراد مزاج گرم و خشک دارند که آن‌ها را صفراوی می‌گویند.

۲- در تعدادی رکن هوا بیشتر از سایر ارکان است، این افراد مزاج گرم و تر دارند که آن‌ها را دموی می‌گویند.

۳- در تعدادی رکن آب بیشتر است، این افراد مزاج سرد و تر دارند لذا آن‌ها را بلغمی می‌گویند.

۴- در تعدادی رکن خاک بیشتر است، این افراد مزاج سرد و خشک دارند که آن ها را سوداوی می گویند.

۵- در تعدادی نیز این ارکان نسبتاً در حالت تعادل هستند که این افراد مزاج معتدل دارند.

۶- در تعدادی ارکان آتش و هوا بیشتر از سایر ارکان هستند، این افراد مزاج گرم دارند و از لحاظ تری و خشکی معتدل هستند.

۷- در تعدادی ارکان هوا و آب بیشتر از سایر ارکان هستند، این افراد مزاج تر دارند و از لحاظ گرمی و سردی معتدل هستند.

۸- در تعدادی ارکان آب و خاک بیشتر است، این افراد مزاج سرد دارند و از لحاظ تری و خشکی معتدل هستند.

۹- در تعدادی ارکان خاک و آتش بیشتر است این افراد مزاج خشک دارند و از لحاظ گرمی و سردی معتدل هستند.

بنابراین هر فرد از بدو تولدش دارای حرارت و رطوبت غریزی می‌باشد که به آن مزاج اصلی یا جبلّی می‌گویند.

در جدول ذیل این طبقات به صورت تصویری نشان داده شده اند:

[علامت ۸۸ غلبه‌ی یک رکن را نشان می‌دهد و در اعتدال، به معنای ترکیب متعادل ارکان است – اصغری]

تعریف خلط:

هر غذایی که می‌خوریم هنگامی که وارد بدن ما می‌شود در معده هضم آن آغاز می‌گردد، به کبد می رود و در کبد چهار خلط یا چهار نوع مایع تولید می‌شود که نام و خصوصیّات آن‌ها به قرار ذیل است:

الف ) خلط دم که دارای مزاج گرم و تر است.           ب) خلط صفرا که دارای مزاج گرم و خشک است.

ج) خلط بلغم که دارای مزاج سرد و تر است.            د ) خلط سودا که دارای مزاج سرد و خشک است.

اگر چه همه‌ی این اخلاط در خون موجودند امّا خدای متعال برای صفرا و سودا جایگاه ذخیره در نظر گرفته است.طحال جایگاه ذخیره‌ی سوداست وکیسه‌ی صفرا جایگاه ذخیره‌ی صفراستکه در آن جمع باشند ودر صورت نیاز به اندازه‌ی لازم در بدن انتشار یابند.

اما «دم» و «بلغم» در عروق خونی ولنفاوی و… در حال گردش‌اند.

وجود هر چهار خلط در بدن انسان ضروری است امّا در حدّ خاصّ و معیّن، و کمبود و یا فزونی هر یک از آن‌ها باعث سوء مزاج یا غلبه‌ی اخلاط می‌گردد که در این حالت برای رفع مشکل باید تدابیر مربوطه رعایت و درمان صورت پذیرد.

سعدی می‌فرماید:

چهار طبع مخالف ســــرکش               چند روزی بوند با هم خوش

            چون یکی زین چهار شد غالب               جــان شیرین برآید از قالب

هرچیزی مزاجی دارد!

این نکته قابل توجّه است که هر چیز در این عالم هستی دارای مزاج است. حیوانات، گیاهان، فصول، سنین و اعضا بدن که به ترتیب به آن‌ها اشاره‌ای می‌کنیم:

۱- حیوانات: هر موجود بسته به نوع فعالیّت و خلقتش دارای مزاج خاصّ خود است. مثلاً گرگ مزاج گرم وخشک دارد و عنصر آتش در آن برتری دارد، شیر که حیوان شجاع و درنده‌ای است از خون غالب آفریده شده است و اگر چنین نباشد که اصلاً شیر نیست و نمی‌تواند تمام خصوصیّات یک شیر را داشته باشد،مورچهازجنسسوداست، زنبورازجنسصفراست، الاغازجنسبلغماست.

۲- گیاهان:در گیاهان وجود عناصر چهارگانه‌ی ارکان را با خوردن یا لمس آن‌ها به وضوح می‌بینیم.گیاهانی را که خوردن و حتّی لمس آن‌ها موجب گرمی و تشنگی فوری شده ویا حتّی با تکرار در خوردن و لمس آن‌ها در بدن ایجاد خارش وسوزش می‌شود، گرم وخشک می‌گوئیم.

گیاهانی را که خوردن آن‌ها موجب ایجاد گرمی می‌شود، گیاهان گرم و تر می‌گوئیم.

گیاهانی را که موجب رفع حرارت بدن شده و رفع تشنگی می‌کند، سرد وتر می‌نامیم.

گیاهانی را که از گرمی بدن می‌کاهد امّا تشنگی را برطرف نمی‌کند و با تکرار آن‌ها در بدن ایجاد خشکی و لاغری می‌شود، سرد و خشک می‌گوئیم.

در مجموع عناصر گرم وخشک را صفرازا، گرم و تر را مولّد خون،عناصر سرد وخشک را سودازا، و عناصر سرد وتر را بلغم زا نامگذاری می‌کنیم.

۳- فصول:بهار، مزاج گرم وتر دارد.پاییز، سرد وخشک است. تابستان، گرم و خشک و زمستان، سرد وتراست.

۴- ساعات شبانه روز:صبح مزاج گرم وتر دارد و بهاری است. ظهر مزاج گرم وخشک دارد و تابستانی است. عصر مزاج سرد وخشک دارد و پاییزی است و شب مزاج سرد وتر دارد و زمستانی است.

۵- اسنان(سن ها): انسان در سنین مختلف مزاج‌های مختلفی دارد:

۱- مرحله‌ی رشد ونمو (از تولّد تا ۳۰ سالگی) ، دارای مزاج گرم وتر است.

۲- مرحله‌یجوانی(۳۰ تا ۳۵ سالگی)، مزاج گرم وخشک است.

۳- مرحله‌یمیانسالی یا کهولت (۳۵ سالگی تا ۶۰ سالگی)، مزاج سرد و خشک است.

۴- مرحله‌یپیری(بعد از ۶۰ سالگی)، مزاج سرد و تر است.

۶- انواع مزه ها:مزه‌ی شیرین گرم است. تلخی گرم وخشک است. ترشی سرد وخشک است. شوری و تندی گرم وخشک است. بی مزه و گسی سرد و تر است.

۷- مزاج عضوی: هر عضوی در بدن یک مزاج مخصوص به خود دارد مثلاً: مغز، سرد و تر است. استخوان و مو، سرد وخشک است. چربی، سرد وتر است. قلب، گرم و خشک می‌باشد.

۸- مزاج جنسیّتی: جنس مذکّر نسبت به جنس مؤنّث گرم و تر است.

۹- مزاج مکان‌ها:مناطق کوهستانی سرد وخشک است. مناطق بیابانی گرم و خشک است. کنار دریا سرد وتر است.

خلاصه برای هر جسم و حالت و موقعیّتی می‌توان مزاج قائل شد که در جدول ذیل به پاره ای از آن‌ها اشاره شده است:

تمامی جنبه های زندگی ما تحت تاثیر طبیعت بدنمان قرار دارد، نوع غذایی که می خوریم می تواند تاثیرات بسیار مهمی بر تمامی اعضای بدن ما از مغز و اعصاب گرفته تا قلب و معده و کبد و کلیه ها داشته باشد، در بعضی از انواع مزاج، خوردن یک غذای نامناسب می تواند عواقب زیادی داشته باشد.

غذای نامناسب با مزاج شما می‌تواند موجب تغییرات خواب، حالت عصبی، اختلال حافظه، اختلال هضم، اختلال دفع، عوارض پوستی، نشانه‌های درگیری کبد و قلب و اندام های تناسلی را نشان دهد.نوع نوشیدنی‌ها، لباس‌ها، هوای استنشاقی، مقدار حرکت‌ها و استراحت روزانه وچگونگی دفع و حالت‌های عصبی و روانی، مستقیماً مرتبط با حالات طبیعی یا مزاجی است.بنابراین برای داشتن زندگی سالم و طبیعی، وزن مناسب، و آرامش روحی، همه‌ی ما نیازمندبه شناختن مزاج یا طبیعت خود هستیم.

تشخیص مزاج سرشتی یک فرد:

ازروی ۱۰ مورد می‌توان مزاج سرشتی یا جبلّی یک فرد را تشخیص داد:

۱- لمس۲- گوشت وچربی       ۳- رنگ پوست بدن۴- مو۵- هیئت وشکلاعضا۶- سرعت انفعال اعضا      ۷- خواب و بیداری   ۸- کلّیه‌ی افعال بدن(دلائلافعال)۹- کیفیّت دفع فضولات بدن۱۰- انفعالات نفسانی

لازم به ذکر است ازآنجایی که ممکن است بر اساس دلایل مختلف، افراد دچار غلبه‌ی خلط و سوء مزاج شوند، لذابرای تشخیص مزاج جبلّی یک فرد باید حالات و علایم تشخیص مزاج را در سنین پائین‌ترافراد مورد بررسی قرار گیرد و یکی از بهترین راه‌های آن پرسش از پدر و مادر در موردخصوصیّات دوران کودکی است.

بطور مثال ممکن است خانمی دارای مزاج جبلّی گرم و ترباشد ولی بعد از بارداری جنین دختر و زایمان به روش سزارین دچار غلبه سردی شده باشد، این شخص از ویژگی‌های قبل از بارداری خود می‌تواند، پی به مزاج جبلّی خود ببردو از ویژگی‌هایی که تغییر کرده است، پی به نوع خلطی که به غلبه‌ی آن خلط دچار شده ببرد و بر اساس نوع سوء مزاج، تدابیر مربوطه را برای رسیدن به اعتدال انجامدهد.

همچنین ممکن است خلطی دارای مزاج متفاوت با مزاج جبلی افراد بر یکی ازاعضای بدن غلبه نماید. مثلاً فردی دارای مزاج جبلّی گرم و خشک، ممکن است دارای غلبه‌یبلغم در سر یا معده گردد.

 ۱- لمس:

فرد باید معتدل المزاج باشد تا بتواند مزاج فردی را مشخّص کند. اگر این فرد معتدل المزاج در لمس پوست فرد را:

- گرم احساس کند، این فرد گرم مزاج است.

- اگر سرد احساس کند، این فرد سرد مزاج است.

- اگر در لمس آن را نرمتر از حدّ طبیعی یابد، دلالت بر رطوبت مزاج می‌کند.

- اگر در لمس صلب‌تر(سخت‌تر) یابد، دلالت بر خشکی مزاج دارد.

۲- گوشت و چربی:

اگر در بدن فرد گوشت زیاد باشد، دلالت بر گرمی و تری دارد، اگر چربی بدن بیشتر از گوشت باشد، دلالت بر سردی وتری دارد(گوشت زیاد باشد+ چربی کم= گرمی وخشکی)

۳- رنگ پوست بدن:

سفیدی پوست بدن نشانه‌ی کم خونی و مزاج کمی مایل به سردی می‌باشد.

رنگ زرد کمی مایل به قرمزی نشانه‌ی وجود خون غیرطبیعی در بدن است.

قرمزی پوست بدن نشان از گرمی و پر خونی دارد.

تیرگی پوست نشانه‌ی خون غیرتمیز بوده و مستعدّ غلبه‌ی سودا است.

زردی پوست نشانه‌یصفرا(گرمی وخشکی) است.

رنگ بادنجانی نشانه‌یخشگی و سردی(سودا) است.

رنگ گچی نشانه‌ی سردی و تری(بلغم) است.

۴- مو:

مو یکی از فضولات بدن است که نوع کیفیّت و حالات آن برای شناسایی نوع مزاج به عنوان یک معیار به شرح ذیل مورد استفاده قرار می‌گیرد:

الف)سرعت رشد مو:

اگر سرعت رشد مو زیاد باشد، نشانه‌ی گرمی مزاج است.

اگر سرعت رشد مو کم باشد، نشانه‌یسردی مزاج است.

اگر رشد مو خیلی خیلی سریع باشد بیش از حدّطبیعی، دلیل بر گرمی و خشکی مزاجاست.

ب) پرمویی یا کم مویی بدن:

پر مویی بدن دلیل بر گرمی مزاج، وکم مویی بدن دلیل بر سردی مزاج است.

ج) نازکی و کلفتی مو:

نازکی مو دلیل بر سردی وتری، و کلفتی مو دلیل بر گرمی و خشکی مزاج است.

د) جعودت وصافی مو:

موی مجعّد دلیل بر گرمی وخشکی و موی صاف ولخت، سردی وتری مزاج است.

هـ) رنگ مو:

موی سیاه دلیل بر گرمی و خشکی مو، و سفیدی مو دلیل بر سردی وتری، و موی حنایی طلایی کمی مایل به قرمز)، دلیل بر اعتدال مزاج است.

۵- شکل اعضا:

موارد ذیل بیانگر گرمی مزاج است:

۱٫ قفسه‌ی سینه پهن بزرگ

۲٫ اندام‌ها بزرگ

۳٫ عروق برجسته و بزرگ قابل مشاهده

۴٫ نبض عظیم وقوی

۵٫ عضلات کلفت وبزرگ

۶٫ عضله‌ی خیلی به مفصل چسبیده و دارای تاندون کوچک

لازم به ذکر است بر عکسِ موارد فوق الذّکر، دلالت بر مزاج سرد می‌کند؛ مثلاً داشتن اندام‌های کوچک.

موارد ذیل بیانگر مزاج خشک است:

۱٫ چهره‌ی لاغر وپوست به استخوان چسبیده

۲٫ مفاصل قابل مشاهد و برجسته

۳٫ غضروف‌های حنجره وبینی و … برجسته وواضح است.

۶- سرعت انفعال اعضا:

اگر عضوی در بر خورد با گرما وسرما و خشکی و رطوبت زود از آن اثر پذیرد دلیل غلبه‌ی آن مزاج است. مثلاً اگر در گرما( چه خوراکی، چه موضعی و…) زود گرم شود، دلیل بر گرمی مزاج می‌باشد.

بقیه مطلب رو در آدرس زیر مطالعه بفرمایید:
http://blugh.ir/?p=128