قرآن كریم كتابی است كه برای هدایت انسان از جانب خداوند متعال نازل شده است.
در این مجموعه‌ی انسان‌ساز بیاناتی آمده است كه با توجه به این كه موضوع آنها انسان و تربیت اوست، می‌توان آن آیات را در بردارنده‌ی موضوعی از موضوعات روان‌شناسی دانست.
در مورد آیات روان‌شناسی باید گفت: به علت گستردگی موضوع روان‌شناسی، شمارش آیات در این مورد سخت و دشوار است. ولی برخی با طرح موضوعات مختلف روان‌شناسی و بیان آیات مربوط به آن موضوعات؛ حدود هفتصد آیه1 را در این موضوع بر شمرده‌اند. كه البته این رقم و موضوعات ذیل آیات آن، جای تأمل دارد، ما در اینجا تعدادی از مهم‌ترین آیات مطرح شده در مجموعه‌های مختلف را با ذكر موضوع آیه در ذیل می‌آوریم:
. ارزیابی شخصیت براساس روان‌شناسی:
در داستان حضرت سلیمان می‌خوانیم:
«وَإِنِّی مُرْسِلَةٌ إِلَیْهِم بِهَدِیَّةٍ فَنَاظِرَةٌ بِمَ یَرْجِعُ الْمُرْسَلُونَ فَلَمَّا جَاءَ سُلَیْمَانَ
قَالَ أَتُمِدُّونَنِ بِمَالٍ فَمَا آتَانی اللَّهُ خَیْرٌ مِمَّا آتَاكُمْ بَلْ أَنتُم بِهَدِیَّتِكُمْ تَفْرَحُونَ»2
« و در واقع من هدیهاى به سوى آنان مىفرستم، پس بنگرم كه فرستادگان با چه چیزى باز مىگردند.»
36. و هنگامىكه (فرستاده ملكه) نزد سلیمان آمد، (سلیمان) گفت: «آیا [مرا] با مال امداد مىرسانید؟! پس آنچه خدا [به من] داده، بهتر است از آنچه به شما داده است؛ بلكه شما فقط به هدیه خود شادمان مىشوید.»
2. شخصیت:
در سوره‌ی اسراء آیه‌ی 84 می‌فرماید:
«قُلْ كُلٌّ یَعْمَلُ عَلَى شَاكِلَتِهِ فَرَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدَى سَبِیلاً»
بگو: «همه بر طبق (روش و خُلق و خوى) خویش عمل مىكنند؛ و پروردگارتان داناتر است، به كسى كه او رهیافتهتر است.»
توضیح: «شاكله» از ماده «شكل» به معنای «مهار كردن حیوان» است.3 به خود مهار «شكال» گفته می‌شود و از آنجا كه روحیات و سجایا و عادت‌های هر انسانی او را به رویه‌ای خاص مقید می‌كند به آن «شاكله» گویند.
3. واكنش‌های روانی، افشاگر راز درون:
خداوند متعال در این باره می‌فرماید:
«وَإِذا مَا أُنزِلَتْ سُورَةٌ نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ هَلْ یَرَاكُم مِنْ أَحَدٍ ثُمَّ
انصَرَفُوا صَرَفَ اللّهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لاَیَفْقَهُونَ»5
«و هنگامى كه سورهاى فرو فرستاده شود، برخى آن (منافق)ان به برخى (دیگر) نگاه مىكنند (در حالى كه مىگویند:) آیا هیچ كس شما را مىبیند؟ سپس منصرف مىشوند (و بیرون مىروند)؛ خدا دلهایشان را (از رحمت) منصرف ساخته؛ بخاطر آنكه آنان گروهى هستند كه فهم عمیق نمىكنند.»
در این آیه نیز به خوبی نشان داده شده است كه حركت‌های منافقان در هنگام نزول قرآن به گونه‌ای بود كه از احساس خطر آنها حكایت می‌كرد؛ به عبارت دیگر با نزول قرآن واكنش‌های غیرارادی همراه با ترس كه از نفاق آنها نشأت گرفته بود از آنها بروز می‌كرد. این واكنش‌ها بیان‌گر درون ملتهب و نگران منافقان بود.6
4. تقسیم شخصیت براساس عقیده:
از جمله مباحث روان‌شناسی شخصیت، تقسیم موضوع براساس معیارهای گوناگون جهت بررسی دقیق‌تر موضوع می‌باشد.
در قرآن كریم با توجه به اهمیت این موضوع، شخصیت به سه دسته «مؤمن»، «كافر» و «منافق» تقسیم شده است و در موقعیت‌های گوناگون، ویژگی‌های هر كدام به خوبی بیان شده است. این تقسیم در اول سوره‌ی بقره آیات اول تا بیستم بیان شده است.
5. روان‌شناسی رنگ‌ها:
از جمله مباحث روان‌شناسی كه در سال‌های اخیر به آن توجه بیشتری شده است روان‌شناسی رنگ است. این موضوع در آیاتی از قرآن از جمله آیه‌ی:
«قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّكَ یُبَیِّنْ لَنَا مَا لَوْنُهَا قَالَ إِنَّهُ یَقُولُ إِنَّهَا بَقَرَةٌ صَفْرَاءُ فَاقِعٌ
لَوْنُهَا تَسُرُّ النَّاظِرِینَ»7
گفتند: «براى ما از پروردگارت بخواه تا براى ما روشن بیان كند كه رنگ آن (گاو) چگونه است؟» (موسى) گفت كه او مىگوید: «در حقیقت آن گاوى زرد است كه رنگش یكدست است، كه بینندگان را شاد سازد.»
در این آیه سخن از گاو زرد رنگی است كه هر بیننده‌ای، با دیدن آن شادی درونی پیدا می‌كند.
كلمه «تسرّ» به معنای خوشحالی حقیقی و درونی می‌باشد.8 چرا كه از ماده «سرّ» به معنای «پنهان» گرفته شده است. این شادی ممكن است آشكار نشود. لذا از ماده «فرح» استفاده نكرده است. ذكر این نكته لازم است كه نقیض «سر»، «حزن» است و نقیض «فرح»، «غم» و اندوه است.
از طرفی با بررسی های انجام گرفته «رنگ زرد» باعث آرامش و سرور باطنی انسان می‌شود لذا معمولاً در خوابگاه‌های روان درمانی، از رنگ زرد برای لباس‌های بیماران استفاده می‌شود.9
6. روان‌شناسی رشد:
1 ـ 6. رشد در كودك و مراحل آن.10
«وَاللَّهُ أَخْرَجَكُم مِّن بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لاَ تَعْلَمُونَ شَیْئاً وَجَعَلَ لَكُمُ
السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ»11
«خداوند شما را از رحم مادرانتان بیرون آورد در حالی كه هیچ نمی‌دانستید، و به شما گوش و چشم‌ها و قلب عطا فرمود تا اینكه شكر به جا آورید.»
2 ـ 6. رشد زبان:
«خلق الانسان علّمه البیان»12
«انسان را خلق كرد، به او گفتار را تعلیم داد.»
توضیح: مرحوم علامه طباطبایی(ره) در این مورد می‌نویسند:
«زبان ]تنها عامل[ ایجاد آوا توسط سیستم آوایی بدن، و یا چند گونگی صوت در انسان نیست بلكه انسان با الهامی كه از سوی خدای بزرگ به او شده توانایی یافته كه با كاربرد حروف و تركیب آنها واژه‌ای بسازد كه رساننده معنایی خاص باشد و بدان وسیله آن چه را حس و ادراك مخاطب به آن نمی‌رسد مجسم سازد...»13
3 ـ 6. عوامل موثر در رشد زبان:
در رشد زبان یك سلسله عوامل مادی كه قابل اثبات در آزمایشگاه‌ها می‌باشد دخالت دارد. كه برخی از این عوامل عبارتند از: تلویزیون، رسش بدنی، سلامت بدن، هوش، محیط خانواده و...14
ولی در قرآن از آن جا كه علت را منحصر در ماده نمی‌داند علت «غیرمادی» را برای رشد زبان برخی افراد ثابت می‌داند و می‌فرماید:
«وَیُكَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَكَهْلاً وَمِنَ الصَّالِحِینَ»15
و آیه
«كَیْفَ نُكَلِّمُ مَن كَانَ فِی الْمَهْدِ صَبِیّاً»16
و در گهواره و میان سالی با مردم سخن خواهد گفت.» «چگونه با كودكی كه در گهواره است سخن گوییم...»
این «علت غیرمادی»، «اراده خداوند» است كه به صورت اعجاز در حضرت عیسی(ع) تجلی كرده است.
4 ـ 6. خانواده:
خانواده از عوامل مؤثر در رشد انسان است. قرآن كریم با تأكید بر ایجاد خانواده‌ی سالم و آرام، بر این نكته تاكید كرده است و می‌فرماید:17
«وَمِنْ آیَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُم مِنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجاً لِّتَسْكُنُوا إِلَیْهَا وَجَعَلَ
بَیْنَكُم مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِی ذلِكَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَكَّرُونَ»18
«و از نشانههاى او این است كه همسرانى از (جنس) خودتان براى شما آفرید، تا بدانها آرامش یابید، و در بین شما دوستى و رحمت قرارداد؛ قطعاً در آن[ها ]نشانههایى است براى گروهى كه تفكّر مىكنند.»
5 ـ 6. رشد شخصیت:
تأكید قرآن بر این نكته كه محرومیت جنسی لزوماً موجب آسیب نیست. این نظریه بر خلاف نظریه‌ی «فروید» است ولی با نظر «مزلو» قابل تفسیر است.19
«وَلْیَسْتَعْفِفِ الَّذِینَ لاَ یَجِدُونَ نِكَاحاً حَتَّى یُغْنِیَهُمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ»20
«و كسانى كه (وسایل) ازدواج نمىیابند، باید خویشتندارى كنند تا خدا از بخشش خود آنان را توانگر سازد. و از میان آنچه (از بردگان) مالك شدهاید، كسانى كه خواستار (قرارداد آزادى =) مُكاتبه هستند، پس با آنان (قرارداد) مُكاتبه ببندید، اگر در (آزادى) ایشان نیكى مىدانید؛ و از مال خدا كه به شما داده، به آنان بدهید. و كنیزان جوانسال خود را اگر پاكدامنى را مىخواهند، بر تجاوزكارى (= زنا) به اكراه وامَدارید، تا (كالاى) ناپایدار زندگى پست (دنیا) را بجویید؛ و هر كس آنان را (بر این كار) به اكراه وادار كند (و پشیمان شود،) پس بعد از اكراه آنان خدا بسیار آمرزنده [و] مهرورز است.»
قابل ذكر است كه اسلام در مورد تنظیم مسایل جنسی در جامعه، اهمیت زیادی قایل است21 ولی همان طور كه گفته شد لزوماً محرومیت جنسی را موجب آسیب نمی‌داند.
6 ـ 6. كفایت اجتماعی:
كفایت اجتماعی عبارت است از: «قابلیتی كه كودك می‌تواند به وسیله‌ی آن از منابع محیطی بهره جوید و نتیجه‌ی رشدی خوبی به دست آورد.»22
از قرآن كریم نیز ویژگی نیاز به پیشرفت را در آدمی می‌توان استنباط كرد:
«یَاأَیُّهَا الْإِنسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَى رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاَقِیهِ»23
اى انسان! در حقیقت تو به سوى پروردگارت كاملاً تلاش مىكنى (و رنج مىكشى) و او را ملاقات مىكنى.
جمع‌بندی:
گفته شد قرآن كتابی است كه برای تربیت انسان نازل شد و در مواقع ضرورت پرده از اسرار علمی موجود در طبیعت برداشته است. از جمله موارد اشاره شده آیاتی است كه در موضوع روان‌شناسی نازل شده است. در متن مواردی را برای نمونه آورده‌ایم هر چند از نظر موضوع و از لحاظ آیات منحصر به موارد مذكور نیست.
معرفی كتاب:منابع پیشنهادی در مورد موضوع روان‌شناسی و قرآن عبارتند از:
1. قرآن و روان‌شناسی، محمد عثمان نجاتی، ترجمه عباس عرب، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1369.
2. روان‌شناسی اسلامی، علامه محمدتقی جعفری، انتشارات پیام آزادی، 1378.
3. رؤیا از نظر دین و روان‌شناسی، محمدرضا رضوان طلب، انتشارات شفق، 1379.
4. روان‌شناسی در قرآن كریم، امان الله خلجی موحد، مركز نشر علوم و معارف قرآن كریم، 1383.
5. روان‌شناسی رشد، جمعی از نویسندگان (حوزه و دانشگاه)، نشر حوزه و دانشگاه، 1375.
1 . این عدد با توجه به شمارش آیات ارائه شده د ركتاب «قرآن و روان‌شناسی» نوشته دكتر «محمد عثمان نجاتی» می‌باشد.
2 . نمل / 35 و 36.
3 . مصباح المنیر، فیومی، ص 321، نشر دارالهجره، 1405 هـ .
4 . تفسیر نمونه، ج 12، ص 247. نشر دارالكتب الاسلامیه، چاپ 14، سال 1376.
5 . توبه / 127.
6 . نمونه، ج 8، ص 204، چ 18.
7 . بقره / 69.
8 . معجم الفروق اللغویه، ابی هلال عسكری و سید نور الدین جزایری، ص 277، نشر موسسه نشر اسلامی، سال 1412.
9 . روان‌شناسی رنگ‌ها، ماكس لوشر، ص 87، نشر حسام.
10 . روان‌شناسی رشد (2) با نگرش به منابع اسلامی، جمعی از نویسندگان، ج 2، ص 636، دفتر همكاری حوزه و دانشگاه.
11 . نحل / 78.
12 . الرحمن / 4 و 3.
13 . المیزان، علامه طباطبایی، ج 19، ص 95 و 96.
14 . همان، ص 717.
15 . آل عمران / 46.
16 . مریم / 29.
17 موارد دیگر: لقمان / 12 تا 17 و نساء / 34 و 35.
18 . روم / 21.
19 . همان / 978.
20 . نور / 33.
21 . انفال / 73.
22 . همان، ص 965.
23 . انشقاق / 6.
منبع:شکوه بندگی
دانلود محتوای موضوع
پرینت موضوع
ارسال این موضوع به یک دوست
