تدابیر روزه داری

هنگام گرسنگی و تشنگی خصوصاً در فصول گرم که از یکسو، طول زمان روزه و از سوی دیگر، گرمای هوا بدن ما را تحت تاثیر خود قرار می دهد، عمده ترین تغییرات شامل کم آبی بدن، کاهش قند خون و ورود به مرحله متابولیسم- سوخت و ساز- چربیها است. این موارد و چندین مورد دیگر، موجب احساس ضعف، بیحالی، کم حوصلگی، بوی بد دهان، احساس سرمای بدن، تغییرات روحی و روانی و تغییر در عملکرد مغزی می شود. این مسائل خصوصاً در روزهای آغازین ماه مبارک رمضان، نمود بالینی بیشتری داشته و همچنین در افرادی که عادت به پرخوری و پرنوشی دارند، بروز شدیدتری دارد.
در این بین، تغییرات مهم دیگری نیز رخ می دهد که مانند تغییر و تنظیم الگوی خواب، تغییرات مختلف در سیستم غددی و هورمونی، تغییرات عصبی و امثال آن هستند. از دیگر مواردی که قابل ذکر بوده و جزو حداقل آثار مثبت روزه( آثار بدنی) هستند، عبارتند از رفع پری(امتلاء) سیستم گوارش و عروق ناشی از کاهش تولید اخلاط خام و خون(دم) که همین دو، عامل بسیاری از بیماری های این زمانه نیز هستند و همچنین کاهش خلط بلغم ناشی از افزایش متابولیسم آن برای جبران کاهش تولید دم و نیز ناشی از افزایش حرارت معده هم از دیگر اتفاقات ناشی از روزه داری است.

معده در اثر گرسنگی و تشنگی دچار افزایش حرارت شده و ترشحات خود را از بین می برد. ازسوی دیگر خلأ ایجاد شده در معده و همچنین حرارت آن موجب سیلان مواد رطوبی و فضولات سایر اندامها خصوصاً به معده می گردد. ترشح صفرا نیز کمی افزایش یافته و موجب احساس حالت سوزش و گزش مختصری در ناحیه فوقانی معده می شود. این عوامل همگی موجبات ایجاد ضعف هضم در معده در پایان ساعت روزه شده و این امر در فصل تابستان که معده و سایر امعاء، طبیعتاً به ضعفی ذاتی دچار می شوند نمود بیشتری دارد. اینجاست که توصیه های غذایی بر اساس طب سنتی فاخر ایران با نگاهی عمیق و همه جانبه وارد عمل می شود و با توجه به تمامی این تغییرات بیان شده، به ارائه دستورات مبتنی بر علم و تجربه و منطق می پردازد.

حال به طور اختصاصی به وعده افطار می پردازیم:
با توجه به موارد فوق، به دلیل ضعف هضم، پس از یک روزه طولانی، مناسب است که افطار خود را با یک غذا و نوشیدنی گرم و ترجیحاً کمی شیرین که مضاف بر آن، سبک و ساده و زودهضم نیز باشد، آغاز کنیم. به عنوان مثال، استفاده از آب جوش، چای کمرنگ، شیر گرم و شربت عسل گرم به عنوان نوشیدنی، گزینه های مناسبی هستند. از سوی دیگر، مصرف سوپ گرم حاوی اندکی غلات و حبوبات و سبزیجات، همچنین، حلوای سنتی، آشهای سنتی (به جز آش رشته)، شله زرد، فرنی، حریره بادام و امثال آن، از بهترین خوراکی ها برای شروع افطار هستند. البته ناگفته نماند که شاید بی اغراق بتوان گفت که بهترین گزینه برای افطار، خرما با یک نوشیدنی گرم است که ضمن افزایش سریع قند خون و رفع ضعف ناشی از آن، بدن را نیز گرم کرده و همچنین با اصلاح وضعیت اشتها، موجب عدم ایجاد پرخوری می شود. کشمش و انجیر و عسل نیز می توانند جایگزین خرما شوند.
لازم به ذکر است که اشتها بر دوگونه است؛ حقیقی و کاذب. اشتهای حقیقی آن است که از گرسنگی اعضا و اندامهای بدن ناشی شده و این تمایل و کشش به غذا از درون بدن به معده منتقل می شود. ولی اشتهای کاذب در واقع، یک تمایل نفسانی -و نه بدنی- است.
پس از افطار اولیه، می توان از مقداری نان سبوس دار با کمی پنیر و گردو و یا سبزی برای تکمیل وعده افطار بهره برد. البته باید مراقب بود تا این مقدار، از مقدار متناسب فرد افزون تر نگردد.
در ایام روزه داری، مناسب است که افطار و شام در دو وعده مجزا خورده شود تا معده پس از یک افطار سبک، آمادگی هضم غذای بیشتر و سنگین تری را کسب نموده باشد. این کار موجبات عدم ایجاد احساس ثقل و سنگینی معده و همچنین بدهضمی را فراهم نموده و در فاصله دو وعده، فرصت انجام امور عبادی و فردی نیز به دور از احساس ضعف و عطش، فراهم می گردد.
یکی دیگر از توصیه های زمان افطار، گشودن روزه با کمی نمک است که موجب تقویت هاضمه و دفع رطوبات لزج سیستم گوارشی می گردد. البته باید رعایت حال فرد و بیماری وی را نیز نمود.

عادات غلط غذایی در زمان روزه داری:
بدترین عادت برای گشودن روزه در زمان افطار، نوشیدن آب سرد و سایر نوشابه هاست که موجبات ضعف هاضمه، تغلیظ اخلاط درون معده، یبوست، سوءهاضمه، افزایش عطش، ضعف اعصاب و ... را فراهم می کند.
خوردن غذاهای سنگین و غلیظ، دیرهضم، میوه ها، چرب و سرخ کردنی، آب همراه غذا و همچنین مصرف شیرینی های قنادی، زولبیا و بامیه و غذاهای متنوع در یک وعده نیز از مصادیق بارز اشتباهات غذایی است.
از دیگر اقدامات ناصحیح، مصرف زیاد آب و سایر مایعات در فاصله افطار تا سحر است. بدن ما به این حجم کثیر مایعات نیازی ندارد، فقط بار کلیه ها را افزوده و به سیستم گردش خون نیز زحمت مضاعفی تحمیل می گردد. بدن ما آب مورد نیاز خود را از تمام مواد غذایی کسب می کند و برخلاف برخی حیوانات، سیستم ذخیره آب ندارد. البته مصرف مواد لعابدار مثل نوشیدن شربت خاکشیر و همچنین مصرف متعادل سبزیجات و میوه جات تازه و همچنین آبمیوه طبیعی موجب کاهش شدت عطش می شوند و از سوی دیگر منابع مفیدی برای تأمین املاح و ویتامین ها نیز هستند.
مصرف زیاد مایعات از دیگرسو، موجب احساس سنگینی، کسالت، ضعف معده و سوءهضم می گردد.
همچنین مصرف زیاد مواد غذایی گوناگون و تنقلات در فاصله افطار تا سحر، موجب سنگینی معده، خواب آشفته و عدم میل به مصرف سحری می شود. البته در افرادی که شام و افطار را همزمان مصرف می کنند، مصرف تنقلات سالم مانند مغزها و همچنین میوه در پایان شب و با فاصله از زمان خواب توصیه می شود. همچنین می توان مصرف میوه و مایعات مناسب از نظر کمی و کیفی و مزاجی با فاصله از زمان افطار و خواب شب را برای افراد سالم توصیه نمود که ضمن کمک به رفع عطش، در بهبود هضم و رفع یبوست نیز مفیدند و منبع مناسبی از املاح و ویتامین ها را نیز در اختیار بدن قرار می دهند.
توصیه های کلی غذایی در ماه رمضان:                                     

الف-غذاهای لازم: در ماه رمضان نیز مثل بقیه ایام باید از گروه های اصلی مواد غذایی استفاده کرد که عبارتند از نان و غلات، گوشت و تخم مرغ و حبوبات، میوه و سبزیجات، شیر و لبنیات.
ب: غذاهای نامناسب: این موارد شامل شوری ها، چربی ها، سرخ کردنی، نوشیدنی های گازدار، شیرینی قنادی خصوصاً زولبیا و بامیه، آش رشته، آب میوه های صناعی، ادویه های تند و کل غذاهای فرآوری شده می باشند.
به طور کلی غذاهای حجیم و کم کالری، نفاخ و عطش آور برای این ماه مناسب نمی باشند.
ج: غذاهای مناسب: آش ها، سوپ ها، عدسی، شله زرد، فرنی، شیربرنج، چای کم رنگ، آب جوش، برنج، گوشت ها، نان سبوس دار، پنیر، شیر گرم، عسل، خرما، سبزی، گردو، کشمش، ارده، شیره و... که به تناسب افطار، سحر یا شام قابل مصرف هستند.
د: مواد عطش آور: شامل ادویه، غذاهای چرب و سرخ کردنی، غذاهای شور و شیرین، بادمجان، کشک و... . بدیهی است که عوامل دیگری نیز موجب عطش می شوند مثل حرکت و فعالیت زیاد، پرحرفی، هوای گرم، تنفس دهانی و... .
برای رفع عطش، ضمن حذف موارد عطش آور می توان از روش هایی مانند غرغره با آب سرد، شستن دست و پا با آب سرد، دوش آب ولرم، هوای سرد و... بهره گرفت.

خلاصه کلام آن که:
بهترین خوردنی ها برای افطار عبارتند از: خرما، کشمش، انجیرخشک، عسل، همراه با کمی نان سبوس دار با پنیر و گردو یا سبزی، یا استفاده از غذاهایی همچون حلیم، سوپ، فرنی، حریره بادام، شیربرنج، آش و امثال آنها.
همچنین بهترین نوشیدنی ها عبارتند از: آب نیم گرم، چای کم رنگ، شیر گرم.
بدترین انتخاب هم شامل نوشیدنی های سرد و خصوصاً صناعی، غذاهای سنگین و حجیم یا دیرهضم و غلیظ، غذاهای پرادویه، چرب و سرخ کردنی، مواد شور، میوه و آب همراه با افطار. پرخوری و پرنوشی نیز مانند همیشه مذموم است.
قابل ذکر است که موارد بیان شده، برای افراد سالم بوده و گروه های خاص مانند بیماران، دریافت کنندگان دارو، سالمندان، زنان باردار و شیرده و همچنین ورزشکاران، نوجوانان و...، نیازمند تدابیر و توصیه های دیگری هستند که در این مجال فرصتی برای ارائه آن نیست و این گونه افراد برای دریافت الگوهای غذایی مناسب خود باید به پزشکان آشنا به مبانی تغذیه بر اساس مبانی فخیم طب سنتی ایران مراجعه کنند.
امید است با رعایت این توصیه ها بتوانیم این ماه را با نشاط و آرامشی وصف ناپذیر پشت سر گذارده و با دلی سرشار از نور رحمت الهی، در انتظار پاداش عظیم اخروی باشیم و بدانیم که روزه نفس، از روزه جسم، بسی ارجمندتر است.

دکتر مهدی شعبانی، دستیار دکتری تخصصی طب سنتی ایران
منبع: سایت تندرستان؛ مرجع طب سنتی