کسی که عازم سفر است... نکاتی در اهمیت و راهکار تحول اخلاقی

تغییر و تحول، همزاد و همراه تمام ذرات کائنات است و گاهی به شکل فیزیکی خود را نمایان می‏ سازد؛ همانند گرم و سرد شدن اشیا و گاهی به شکل شیمیایی روی می‏ دهد؛ مانند سوختن چوب و کاغذ و گاهی در عالم جان انسانی رخ می ‏نماید که از آن به سیرورت و صیرورت یاد می‏ شود.
برای انسان مهم است که دائماً خود را سیر و صیر دهد و در یک نقطه و یک مکان، ساکن نماند؛ چرا که طبق حدیث نبوی، هر کس دو روزش یکسان باشد، زیانکار است». منظور از روز نیز شبانه روز یا روز در مقابل شب نیست. بنابراین، اگر کسی دو ساعت و حتی دو لحظه‏ اش یکسان باشد، ضرر کرده است.

در این جا در قالب چند نکته، مطالبی در ارتباط با اهمیت تحول اخلاقی در انسان تقدیم می‏ گردد:

 انسان، موجودی است مرکب از تن و جان یا بدن و روح که هر کدام در حال تغییر و تحولند و تن انسان از دوران نوزادی تا دوران پیری، همواره در حال تغییر و رشد فیزیکی است.
روز به روز، اندام‏ ها تکامل پیدا می‏ کنند؛ تا به اوج فعالیت می‏ رسند و پس از زمانی خاص، فعالیت آنها رو به افول می‏ گذارد و اغلب سن 40 سالگی را شروع افول قدرت بدنی ذکر می‏ کنند. بدن انسان تا 40 سالگی، مرکب خوبی برای جان است؛ ولی پس از آن، خوب سواری نمی‏ دهد و انواع دردها و کاستی‏ها، جان را با چالش مواجه می‏ سازد. این است که معلمان اخلاق تأکید دارند انسان تا جوان است، باید کاری بکند و اندوخته‏ ای فراهم سازد؛ چون پس از پیری، آن توان را نخواهد داشت.
جان انسان نیز مانند تن از ابتدای آفرینش در حال رشد و حرکت است و تا پایان حیات، این رشد و حرکت و تحول، ادامه دارد؛ بر خلاف تن که از 40 سالگی به بعد رو به افول می‏ رود.
از تغییرات و تحولات جان در علم اخلاق به «صیرورت» تعبیر می‏ شود. همان گونه که دانه با کاشته شدن، شروع به رشد می‏ کند و به درختی تنومند تبدیل می‏ شود، به طوری که گروهی در سایه آن می‏ آرمند و گروهی از میوه‏اش استفاده می‏ کنند، جان انسان نیز به سان دانه ‏ای است که با آفرینش انسان در زمین هستی، کاشته می ‏شود و لحظه به لحظه، رشد پیدا می‏ کند؛ تا به سرمنزل مقصود برسد و به عبارت اخلاقی، صیرورت پیدا می‏ کند.

صیرورت انسان فقط و فقط به یک سمت، یعنی به سوی خالق هستی است؛
آن چه جان انسان را تغییر و تحول و صیرورت می‏ دهد، اعمال و عقاید و اخلاق اوست؛ یعنی در عالم هستی، اینها موجوداتی زنده هستند که با حیاتشان، انسان را حرکت می‏ دهند
 برای کشف معادن طلایی جان خویش، اولین قدم و ضروری‏ ترین مسئله، بیداری است و پس از آن، عزم بر حرکت و اندوختن زاد و توشه است.
کسی که عازم سفر است، اگر نداند مسافر است و راهزن در کمین اوست، اگر بخوابد، یقیناً گرفتار غارت رهزنان خواهد شد و به مقصد نمی‏ رسد. شیطان، رهزنی است که خودش با پررویی کامل گفته است: من در کمین انسانم؛ »
 به همین دلیل، در تعبیرات دینی از کسی که اهل سیر و سلوک نیست، به عنوان خوابیده» یا «مست» یاد شده است و تنها کسی که می‏ تواند انسان را از خواب غفلت بیدار سازد، خدای سبحان است؛ البته به شرط آن که انسان آمادگی از خودش نشان دهد. برای این بیداری، تلاش و کوشش لازم است.
پس از بیداری ، مهم‏ ترین قدم صیرورت رحمانی، «مراقبت» است. مراقبه از ماده «رقبه» به معنی گردن گرفته شده است؛ زیرا انسان به هنگام نظارت و مواظبت از چیزی، گردن می‏ کشد و اوضاع را زیر نظر می‏ گیرد. مراقبه یعنی نظارت و مواظبت و زیر نظر گرفتن چیزی. در قرآن درباره مراقبه و لزوم آن آمده است:
ای کسانی که ایمان آورده‏ اید! بر پیش فرستاده‏ های خود به شدت مراقبت داشته باشید که فردا میهمان عملکرد خویش خواهید بود. شهید مطهری می‏ فرماید: «مراقبت»، ام المسائل و مادر همه مسائل اخلاق است. مراقبت یعنی کشیک نفس کشیدن است. بچه آن قدر مراقبت نمی‏ خواهد که نفس می‏ خواهد.
 قدم بعد از مراقبه، محاسبه است؛ یعنی حساب کشیدن از خود نسبت به اعمال و گفتار و رفتار روزانه.
امیرالمؤمنین علیه السلام در خطبه 89 نهج البلاغه می‏ فرماید: ؛ پیش از آن که شما را به حساب و میزان بکشند، از خودتان حساب بکشید».
قدم پایانی، معاتبه است. معاتبه یعنی خود را مورد عتاب قرار دادن. انسان در پایان شب و پس از محاسبه اعمال روزانه خویش، اگر نیکی‏ هایش فزونی داشته، باید شکر خدا را به جا آورد و اگر بدی‏ها بیشتر بوده؛ باید خود را توبیخ کند و از درگاه ربوبی، طلب استغفار کند.

منبع: نشریه پرسمان