امام علی علیه السلام می فرمایند:

«أَیُّهَا النَّاسُ، لِیَرَکُمُ اللَّهُ مِنَ النِّعْمَهِ وَجِلِینَ، کَمَا یَرَاکُمْ مِنَ النِّقْمَهِ فَرِقِینَ! إِنَّهُ مَنْ وُسِّعَ عَلَیْهِ فِی ذَاتِ یَدِهِ فَلَمْ یَرَ ذلِکَ اسْتِدْرَاجاً فَقَدْ أَمِنَ مَخُوفاً، وَمَنْ ضُیِّقَ عَلَیْهِ فِی ذَاتِ یَدِهِ فَلَمْ یَرَ ذلِکَ اخْتِبَاراً فَقَدْ ضَیَّعَ مَأْمُولًا»

«اى مردم! باید خداوند شما را به هنگام نعمت، ترسان ببیند همان‏گونه که از بلا و نقمت ترسان مى‏ بیند؛ زیرا کسى که خدا به او نعمت گسترده ‏اى بخشیده و آن را (احتمالًا) استدراج (مقدمه مجازات تدریجى) نشمرد از امر خوفناکى خود را ایمن دانسته و (به عکس) کسى‏ که خدا براو تنگ گیرد (ونعمت‏ هایى را از او سلب کند) و آن را آزمایش (و مقدمه ترفیع مقام) نداند پاداش امیدبخشى را از دست داده است‏»^۱.

در مقابل معاصى و گناهانى که بندگان انجام مى‏ دهند، خداوند با گنه کاران سه نوع معامله مى‏ کند:

۱. ابتلاء به مصائب و بلاها
خداوند افراد گنه کار را در صورتى که زیاد آلوده گناه نشده باشند بوسیله زنگ هاى بیدار باش و عکس العمل هاى اعمالشان، و یا گاهى بوسیله مجازات هاى متناسب با اعمالى که از آنها سرزده است، بیدار مى سازد و براه حق بازمى گرداند. اینها کسانى هستند که هنوز شایستگى هدایت را دارند و مشمول لطف خداوند مى باشند و در حقیقت مجازات و ناراحتی هاى آنها، نعمتى براى آنها محسوب مى شود، چنانکه در قرآن مى خوانیم:
«ظهر الفساد فى البرّ و البحر بما کسبت ایدى الناس لیذیقهم بعض الذى عملوا لعلهم یرجعون»

در خشکى ها و دریاها، فساد و تباهى بر اثر اعمال مردم، ظاهر شد تا خداوند نتیجه قسمتى از اعمال آنها را به آنها بچشاند، شاید که ایشان برگردند».^۲

در یکى از خطبه ‏هاى امیرمؤمنان على علیه السلام در نهج ‏البلاغه مى‏ خوانیم:

«انَّ اللَّهَ یَبْتَلى عِبادَهُ عِنْدَ الأَعْمالِ السَّیِّئَهِ بِنَقْصِ الثَّمراتِ، وَ حَبْسِ الْبَرَکاتِ، وَ اغْلاقِ خَزائِنِ الْخَیْراتِ، لِیَتُوْبَ تائِبٌ، وَ یُقْلِعَ مُقْلِعٌ، وَ یَتَذَکَّرَ مُتَذَکِّرٌ، وَ یَزْدَجِرَ مُزْدَجِرٌ!»

«خداوند بندگان خویش را به هنگامى که اعمال بد انجام مى‏ دهند، با کمبود میوه ‏ها، و جلوگیرى از نزول برکات، و بستن درهاى گنج‏ هاى خیرات به روى آنان، مبتلا مى‏ سازد، تا توبه ‏کاران توبه کنند، و آنها که باید دست از گناه بکشند خوددارى نمایند، و پندپذیران پند گیرند، و آنها که آماده‏ اند از گناه باز ایستند».^۳

۲.  دادن مهلت جهت توبه
گاهى خداوند مهلت مى‏ دهد تا از این مهلت استفاده کند و برگردد و  توبه کند.

امام علی علیه السلام می فرمایند:

«کَمْ مِنْ مُسْتَدْرَجٍ بِالْإِحْسَانِ إِلَیْهِ، وَمَغْرُورٍ بِالسَّتْرِ عَلَیْهِ، وَمَفْتُونٍ بِحُسْنِ الْقَوْلِ فِیهِ. وَمَا ابْتَلَى اللَّهُ سُبْحَانَهُ أَحَداً بِمِثْلِ الْإِمْلَاءِ لَهُ»

چه بسیارند کسانى که به‏ وسیله احسان الهى به آن‏ها غافلگیر مى‏ شوند و به سبب پرده‏ پوشى خدا بر آن‏ها مغرور مى‏ گردند و براثر تعریف و تمجید از آنان فریب مى‏ خورند و خداوند هیچ‏کس را به چیزى مانند مهلت دادن (و ادامه نعمت‏ ها و ترک عقوبت) نیازموده است‏».۴

۳.  رها شدن به حال خود و عذاب استدراج
در قرآن کریم می خوانیم:

«فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ فَتَحْنا عَلَیْهِمْ أَبْوابَ کُلِّ شَیْ‏ءٍ حَتَّى إِذا فَرِحُوا بِما أُوتُوا أَخَذْناهُمْ بَغْتَهً فَإِذا هُمْ مُبْلِسُونَ»

آرى، هنگامى که آنچه را به آنها یادآورى شده بود فراموش کردند، درهاى همه چیز از نعمتها را به روى آنها گشودیم؛ تا کاملاً به آن خوشحال شدند و دل بستند)؛ ناگهان آنها را گرفتیم و سخت مجازات کردیم)؛ در این هنگام، همگى مأیوس شدند؛ و درهاى امید به روى آنها بسته شد».^۵

نعمت‏ هایى که به سراغ انسان گنه کار مى‏ آید مى‏ تواند عوامل مختلفى داشته باشد:

گاهى این نعمت ‏ها پاداشى است که در مقابل اعمال خیر خود به دست مى‏ آورد؛ چرا که خداوند کار هیچ کس را بدون پاداش نمى ‏گذارد و پاداش بیشتر این افراد را در همین دنیا مى‏ دهد. همان گونه که در حدیثى نقل شده است که: «موسى علیه السّلام به پیشگاه خداوند عرضه داشت، فرعون را چهارصد سال مهلت دادى در حالى که او ادّعاى خدایى مى‏ کند و پیامبر و آیاتت را تکذیب مى‏ نماید! خطاب آمد که او مردى خوش اخلاق و سهل الحجاب است (یعنى مردم به آسانى مى‏توانند به او دسترسى پیدا کنند) من دوست داشتم که پاداش این صفات خوب را به او بدهم».^۶

و گاهى نعمت‏ هاى خداوند یک نوع عذاب و مجازات است که در روایات ما به نعمت استدراج‏ معروف است‏.

آنها که در گناه و عصیان، غرق شوند و طغیان و نافرمانى را به مرحله نهائى برسانند، خداوند آنها را به حال خود وا مى گذارد و به اصطلاح به آنها میدان می دهد تا پشتشان از بار گناه سنگین شود و استحقاق حداکثر مجازات را پیدا کنند. اینها کسانى هستند که تمام پل ها را در پشت سر خود ویران کرده اند، و راهى براى بازگشت نگذاشته اند و پرده حیا و شرم را دریده و لیاقت و شایستگى هدایت الهى را کاملا از دست داده اند.

قرآن مى‏ فرماید:

«وَ لا یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّما نُمْلِی لَهُمْ خَیْرٌ لِأَنْفُسِهِمْ إِنَّما نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدادُوا إِثْماً وَ لَهُمْ عَذابٌ مُهِینٌ»

«آنها که کافر شدند (و راه طغیان پیش گرفتند) تصوّر نکنند اگر به آنان مهلت مى‏ دهیم به سودشان است. ما به آنان مهلت مى‏ دهیم فقط براى اینکه بر گناهان خود بیفزایند و براى آنها عذاب خوارکننده ‏اى (آماده شده) است».^۷