بر انسان ضرورى است که نفس خود را رها نسازد و در تمایلات و خواسته‏ها او را آزاد نگذارد.

حضرت امام صادق‏ علیه السلام مى‏فرمایند:

لاتَدَعِ النَّفْسَ وَهَواها؛ نفس و خواسته‏هاى او را، به خود وامگذار.

زیرا نفس داراى نیروئى است عظیم؛ ولى سرکش، بدخو و نافرمان! ما باید به مداواى آن بپردازیم؛ تا بتوانیم از قدرت آن استفاده کنیم.

امام صادق‏علیه السلام در پایان روایت، راه درمان نفس را بیان کرده‏اند. آن حضرت مى‏فرمایند:

وَ کفُّ النَّفْسِ عَمَّا تَهْوی دَواها؛ بازداشتن نفس از آنچه را که هوس مى‏کند، دواى اوست.

با معالجه و درمان نفس، مى‏توانید آن را به یک قدرت سالم و رحمانى  تبدیل کنیم، و از انرژى پرتوان روحى که در وجود شماست، بهره‏مند شوید.

با مخالفت نفس، قدرت و نیروى عظیمى که در نفس - بالقوه - وجود دارد، به فعلیّت مى‏رسد و امکان استفاده از آن براى شما ایجاد مى‏شود.

کسانى مى‏توانند آینده خود را درخشان سازند و از انوار تابناک ولایت معصومین ‏علیهم السلام نورانى شوند که حالات نفسانى خود را دگرگون سازند و در آن تحوّل ایجاد کنند.

در صورتى که انسان حالات نفسانى خود را تغییر دهد، حالات معنوى او نیز تغییر مى‏پذیرد. خداوند مى‏فرماید:

«اِنَّ اللَّهَ لایُغَیِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا ما بِاَنْفُسِهِمْ».

براستى که خداوند تغییر نمى‏دهد آنچه را که بر هر قومى مى‏گذرد، تا آنچه را که در نفس آنان است تغییر دهند.

بنابراین سرنوشت جامعه‏ها و نیکبختی ها و بدبختی هایى که مردم را فرا  مى‏گیرد، بر رفتار و خواسته‏هاى نفسانى آنان بنیان گذارى شده است.
 

دعا براى تهذیب نفس

براى نجات از هواها و خواسته‏هاى نفسانى، دعا و نیایش به درگاه خداوند و توسّل به اهل بیت عصمت‏علیهم السلام اثرى بسزا دارد. به این جهت ائمه اطهار علیهم السلام در دعاهاى بسیارى، ما را راهنمائى فرموده‏اند که براى برطرف شدن هواهاى نفسانى دعا کنیم.

به عنوان نمونه در دعائى که در شبهاى چهارشنبه خوانده مى‏شود، آمده است:

اَللَّهُمَّ ... اَصْلِحْ ما بَیْنی وَبَیْنَک وَاجْعَلْ هَوایَ فی تَقْویک. ؛ خداوندا میان من و خودت را اصلاح فرما و هوى و خواسته مرا در پرهیز از مخالفت با خودت قرار ده.در صورتى خواسته‏هاى انسان چیزى جز تقواى الهى نیست که داراى نفس مهذّب و ساخته ‏شده باشد. بنابراین اگر بخواهیم از هواها و خواسته‏هاى پست نفسانى دور باشیم، باید براى تهذیب نفس و خودسازى دعا کنیم.
 

خود را به مخالفت با نفس عادت دهید

هر عملى که براى خاطر نفس انجام شود، اگرچه کارى کوچک باشد، اندکى از قدرت روحى را از بین مى‏برد! مخالفت با نفس، این قوا را در انسان متمرکز مى‏سازد و ایجاد نیرو و نورانیّت مى‏کند. مخالفت با نفس هر چه بیشتر شود، قواى روحى بیشتر مى‏شوند و از توان و قدرت بیشترى برخوردار مى‏شوند.

مخالفت با نفس، همراه با سختی ها و مشکلاتى است که بسیارى از مردم به خاطر همین سختی ها از آن دست برمى‏دارند و گروهى دیگر که با هواهاى نفسانى به مبارزه مى‏پردازند، به دلیل عدم ثبات و استقامت، پس از مدّتى راه خود را رها مى‏کنند و به دنبال خواهش نفس روان مى‏شوند.

توجّه به یک نکته مى‏تواند این گونه افراد را از نظر روحى تقویت نماید و آنان را به ادامه راهى که رفته‏اند امیدوار نماید.

آن نکته عبارت است از اهمیّت مسأله اعتیاد به کارهاى نیک. سختى و زحمتى که در مخالفت با نفس وجود دارد بر اثر خو گرفتن و اعتیاد به کارهاى خوب از میان مى‏رود؛ به گونه‏اى که ترک مخالفت نفس مشکل مى‏شود. به این جهت حضرت امام باقرعلیه السلام مى‏فرمایند:

عَوِّدُوا اَنْفُسَکمُ اَلْخَیْرَ. ؛ نفس هاى خودتان را به کار خیر عادت دهید.

زیرا بر اساس معتاد شدن به کارهاى خیر، نه تنها انسان از کارهاى زشت دست برمى‏دارد، بلکه به کارهاى نیک - گرچه سنگین و پر زحمت باشد - معتاد شده و خو مى‏گیرد. اعتیاد به هر چیزى، آن را جزء خلق و خوى انسان قرار مى‏دهد، بطورى که نه تنها انجام آن، مشکل چندانى ندارد؛ بلکه ترک آن رنج‏آور مى‏شود.

بنابراین با انجام کارهاى نیک و معتاد شدن به آن، نه تنها مخالفت با نفس را براى خود آسان مى‏کنید، بلکه به آن خو گرفته، بگونه‏اى که ترک آن براى شما رنج آور مى‏شود.

وقتى که یک فرد خیانتکار، براى اولین بار دست به سرقت یا خیانتى دیگر مى‏زند، در باطن احساس شرم و گناه مى‏کند. او قلباً مى‏پذیرد که خود را به کار زشت و ناپسند آلوده ساخته است؛ ولى کم‏کم با تکرار گناه، احساس شرمندگى در او کاسته مى‏شود؛ تا آنجا که نه تنها با ارتکاب گناه احساس شرم و گناه نمى‏کند، بلکه به آن معتاد شده و توانایى ترک آن براى او وجود ندارد.

همان گونه که مرور زمان و تکرار گناه براى عده‏اى اعتیاد آور است و ترک آن بر ایشان مشکل مى‏شود، به همین صورت انجام برنامه‏هاى سختِ عبادى با مرور زمان براى اولیاء خدا و آنان که در راه تقرّب به اهل بیت‏علیهم السلام تلاش مى‏کنند، نه تنها زحمت ندارد، بلکه به آنها خو مى‏گیرند؛ به گونه‏اى که به هیچ وجه حاضر به ترک آن نیستند، مخصوصاً با توجّه به آثار مهمّى که از اعمال و برنامه‏هاى خود مى‏بینند. در این هنگام همان گونه که مخالفت با نفس براى عده‏اى مشکل است، براى آنان موافقت با نفس رنج آور مى‏شود.
 

با تهذیب نفس از قدرتهاى روحى استفاده کنید

بحث در پیرامون نفس، بسیار مهمّ و جالب توجّه است که تفصیل آن به کتابى مستقلّ نیاز دارد؛ ولى اینک به صورت خلاصه مى‏گوئیم: همان گونه که نفس مى‏تواند ما را از مقام فطرى خویش به درجه حیوانیّت سقوط دهد، مى‏تواند ما را در اوج مقام ملکوتىِ ملائک و داراى حالت نورانىِ «تروّح« قرار دهد.

حضرت امیرالمؤمنین‏علیه السلام مى‏فرمایند:

مَنْ اَصْلَحَ نَفْسَهُ مَلَکها؛ کسى که نفس خود را اصلاح کند، مالک آن مى‏شود.

و کسى مالک نفس خویشتن است که از قدرتهاى آن بهره‏مند باشد؛ زیرا در صورت اصلاح و تهذیب، نفس در تحت سیطره نیروى عقل درمى‏آید. در این هنگام هواهاى پست نفسانى کنترل مى‏شود و حتّى خطورات نفسانى نیز به آسانى نمى‏تواند صفحه ذهن را تیره و آلوده سازد.

در این هنگام خواسته‏هاى نفسانى نیز، گرایش رحمانى مى‏یابد و کم‏کم نفس همراه و همگام با عقل مى‏شود و نه تنها از مبارزه و معارضه با عقل دست برمى‏دارد، بلکه پشتیبان نیروى عقلى مى‏شود.

در صورتى که قدرتهاى نفسانى شما کاملاً در تحت سیطره قواى عقلى درآید و پشتیبان آن شود، حالت «تروّح« ایجاد مى‏شود. در این موقع مى‏توانید آثار مادیّت را از جسم خود برگیرید و اثرات مادّه را از او جدا کنید؛ در این هنگام زیباترین و جذّاب‏ترین حالات روحى رخ مى‏دهد...
 

قدرت نفس، اگر آن را کنترل کنید

یکى از بزرگان، قدرت نفس را این گونه بیان کرده است:

«نفس در مقام خود خالى از خلاّقیت نیست؛ زیرا که انشاءِ صور مى‏کند و از این جهت نیز مظهرِ صفت خلاّقیت حق است. اى عزیز! تو هم داراى این مظهریّت هستى، ولى اثر مطلوب تو ضعیف است؛ چون وجود تو ضعیف است. دریاى آتش خلق مى‏کنى و حال آن که حقیقت ندارد؛ زیرا که صور خیالیّه اگر قوّت گیرد، اثر پیدا مى‏کند.

یکى از معجزات انبیاء، قوّت نفس بود که به محض اراده، خلق مى‏نمودند. امّا چون نفس ما ضیق است، قوّت بیش از این ندارد. از این جهت است که در بهشت، نفوسِ سعدا قوّت مى‏گیرد و خلق مى‏کند. پس کارى کن که این نفس در همین دنیا کامل شود.

زیرا در صورتى که نفس انسان بر اثر تهذیب و تکمیل از قدرتهاى خلاّقه برخوردار شد، به محض فکر و خطور مى‏تواند آنچه را که مى‏خواهد اراده کند و او را در خارج محقّق ساز.

آرى همان گونه که حضرت امیرالمؤمنین‏علیه السلام فرموده‏اند:

مَنْ قَوِیَ عَلى نَفْسِهِ تَناهى فی الْقُدْرَةِ؛ کسى که بر نفس خود قوى باشد، از نظر قدرت به نهایت مى‏رسد.

شما نیز مى‏توانید با یک تصمیم جدّى و اراده قوى از خداوند بزرگ استمداد نموده و با رفتار و کردار نیک در آینده خویش تحوّلى عظیم بوجود آورید و داراى شخصیّتى جدید و قدرتى ممتاز شوید.
 

نتیجه بحث

خداوند انسان را به گونه‏اى آفریده است که مى‏تواند از قدرتهاى عظیم روحى که در او وجود دارد استفاده کند؛ ولى نفس انسان در تکاپو و تلاش براى نابود کردن و از میان بردن آن نیروها است.

مخالفت با نفس از عوامل بسیار اساسى و از شرایط مهمِّ خودسازى است. نفس خود را کنترل کنید تا نیروهاى عقلى رشد و پرورش پیدا کنند.

شما مى‏توانید با مخالفت نفس، عقل خود را نیرومند سازید و نه تنها آن نیروها را از خطر نابودى حفظ کنید، بلکه مى‏توانید آنها را فعّال نموده و خلّاقیت ببخشید.

اگر مى‏خواهید از نظر قدرتهاى روحى پیشرفت نموده و به تکامل برسید، باید کاملاً مهار نفس را در دست بگیرید و آن را با مخالفت هوى و هوس اصلاح و تهذیب نموده، و مالک نفس خویشتن شوید؛ تا قدرتهاى عجیب و فوق العاده‏اى که در نهاد شما قرار دارد فعّال شده و بتوانید از آنها استفاده کنید و همچون مردان بزرگ با به کارگیرى نیروهاى بزرگ روحى، بهترین خدمات ارزنده را به دین و مکتب اهل بیت‏علیهم السلام بنمائید.

          زد سحر طایر قدسم ز سر صدره صفیر          

که در این دامگه حادثه آرام مگیر

بال بگشا و صفیر از شجر طوبى زن

حیف باشد چو تو مرغى که اسیر قفسى