شهادت از برترین واژه‌های فرهنگ اسلامی و از مقدّس ترین مفاهیم معارف الهی است، آنگاه‌که انسان تمام هستی خود را یکجا درراه معبود می‌دهد، هیچ نیکی و خیری بالاتر از آن وجود ندارد.

رسول خدا صلی‌الله علیه و آله فرمود: «فوق کلّ ذی برٍّ برٌّ حتی یقتل فی سبیل الله، فاذا قُتِلَ فی سبیل الله فلیس فوقه برّ؛ بالاتر از هر خیر و نیکی، خیر و نیکی وجود دارد تا انسان درراه خدا کشته شود که بالاتر از کشته شدن درراه خدا، خیر و نیکی یافت نشود.»[1]

شهادت در فرهنگ اسلامی دو معنای متفاوت دارد:

1. معنای خاص، که همان کشته شدن در معرکه و میدان جنگ درراه خدا است که دارای احکام ویژه ای در فقه اسلامی است. مثلاً می‌گویند: شهید نیاز به غسل و کفن ندارد، بلکه با همان لباس خونین دفن می‌شود.

2. معنای گسترده و عام، که انسان در مسیر انجام دادن وظیفه الهی کشته شود و یا بمیرد.

ازاین‌رو هر کس در حین انجام‌وظیفه ای از دنیا برود، شهید است، چنان‌که در روایات اسلامی نیز آمده که چند گروه شهید از دنیا می‌روند:

الف. کسی که در طریق تحصیل علم از دنیا برود.

پیامبر اسلام (صلی‌الله علیه و آله) می‌فرماید: «إِذَا جَاءَ الْمَوْتُ طَالِبَ الْعِلْمِ وَ هُوَ عَلَی هَذِهِ الْحَالِ مَاتَ شَهِیداً؛ هنگامی‌که مرگِ طالب علم فرارسد درحالی‌که او در جستجوی علم است، می‌میرد درحالی‌که شهید است.»[2]

ب. کسی که در بستر از دنیا برود، ولی به‌حق پروردگار و پیامبر اکرم ـ صلی‌الله علیه و آله ـ و اهل‌بیت آن حضرت معرفت داشته باشد.

امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) در این زمینه می‌فرماید: «مَنْ مَاتَ مِنْکُمْ عَلَی فِرَاشِهِ وَ هُوَ عَلَی مَعْرِفَةِ حَقِ رَبِّهِ وَ حَقِّ رَسُولِهِ- وَ أَهْلِ بَیْتِهِ مَاتَ شَهِیداً؛ هر کس در بستر بمیرد درحالی‌که حق خدا و رسولش و اهل‌بیت پیامبرش را بشناسد شهید است.»[3]

ج. کسی که برای دفاع از مال خویش در برابر مهاجمان ایستادگی کند و کشته شود.

امام سجاد (علیه السلام) فرمود: «مَنِ اعْتَدِیَ عَلَیْهِ فی صَدَقَةِ مالِهِ فقاتَلَ فَقُتِلَ فَهُوَ شَهیدٌ؛  هرکس به ظلم اموالش مورد تجاوز قرار گیرد و در برابر آن پیکار کند تا کشته شود شهید است.»[4]

ازاین‌رو کسانی که عقیدة حق داشته و در مسیر حقیقت گام برمی‌دارند و در همین راه از دنیا می‌روند، براساس اشاره قرآن کریم و روایات اسلامی در زمرة شهدا قرار دارند، و اجر شهداء را می‌برند.

« وَ الَّذِینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ [حدید/19]  کسانی که به خدا و رسولانش ایمان آوردند، آنها صدّیقین و شهدا نزد پروردگارشانند؛ برای آنان است پاداش (اعمال) شان و نور (ایمان) شان»

جایگاه شهید در قرآن

در قرآن کریم آیات فراوانی در مورد مقام ومنزلت شهداء نزد خدای متعال بیان‌شده که در برخی از آنها مقام شهداء را «عند ربهم یرزقون» معرفی می‌کند که تنها از دست معبود خویش روزی می‌خورند.

« وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُوا فِی سَبِیلِ اللَّـهِ أَمْوَاتًا  بَلْ أَحْیَاءٌ عِندَ رَ‌بِّهِمْ یُرْ‌زَقُونَ [آل‌عمران/169] (ای پیامبر! هرگز گمان مبر کسانی که درراه خدا کشته شدند، مردگانند! بلکه آنان زنده‌اند، و نزد پروردگارشان روزی داده می‌شوند.»

و برخی دیگر به اجر و پاداش بزرگی که خداوند برای شهداء آماده کرده اشاره می‌کند: «فَلْیُقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّـهِ الَّذِینَ یَشْرُ‌ونَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا بِالْآخِرَ‌ةِ وَمَن یُقَاتِلْ فِی سَبِیلِ اللَّـهِ فَیُقْتَلْ أَوْ یَغْلِبْ فَسَوْفَ نُؤْتِیهِ أَجْرً‌ا عَظِیمًا [نساء/74] کسانی که زندگی دنیا را به آخرت فروخته‌اند، باید درراه خدا پیکار کنند! و آن‌کس که درراه خدا پیکار کند، و کشته شود یا پیروز گردد، پاداش بزرگی به او خواهیم داد.»

و بالاخره در پاره ای دیگر خداوند به کسانی که درراه او هجرت می‌کنند و در این مسیرشهد شیرین شهادت را می‌نوشند وعده رزقی نیکو می‌دهد که البته ما به‌درستی نمی‌دانیم رزقی که خداوند در عالمی دیگر برای شهدا آماده کرده چیست و از دایره فهم ما انسان‌های زمینی خارج است.

« وَالَّذِینَ هَاجَرُ‌وا فِی سَبِیلِ اللَّـهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ مَاتُوا لَیَرْ‌زُقَنَّهُمُ اللَّـهُ رِ‌زْقًا حَسَنًا وَ إِنَّ اللَّـهَ لَهُوَ خَیْرُ الرَّ‌ازِقِینَازِقِینَ [حج/58] و کسانی که درراه خدا هجرت کردند، سپس کشته شدند یا به مرگ طبیعی از دنیا رفتند، خداوند به آنها روزی نیکویی می‌دهد؛ که او بهترین روزی‌دهندگان است!»

و شاید بالاتر از همه ی آنچه در این آیات خداوند برای شهداء قرار داده خریداری جان شهداء توسط خود خداوند باشد که تنها و تنها در حق ایشان گفته‌شده و مختص به آنهاست.

« إِنَّ اللَّـهَ اشْتَرَ‌ی مِنَ الْمُؤْمِنِینَ أَنفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُم بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ یُقَاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللَّـهِ فَیَقْتُلُونَ وَیُقْتَلُونَ [توبه/111] خداوند از مؤمنان، جان‌ها و اموالشان را خریداری کرده، که (در برابرش) بهشت برای آنان باشد؛ (به این‌گونه که:) درراه خدا پیکار می‌کنند، می‌کشند و کشته می‌شوند»

شهید از منظر روایات

در روایات مقامات مختلفی برای شهداء راه خدا بیان‌شده که از باب اختصار تنها به چند نمونه از آنها اشاره می‌کنیم:

الف: مقام شفاعت

پیامبر گرامی اسلام می‌فرماید: «ثَلَاثَةٌ یَشْفَعُونَ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَیُشَفَّعُونَ الْأَنْبِیَاءُ ثُمَّ الْعُلَمَاءُ ثُمَّ الشُّهَدَاءُ؛ سه گروه در قیامت مردم را شفاعت می‌کنند: پیامبران، علماء و شهداء»[5]

ب: اولین کسی است که وارد بهشت می‌شود

پیامبر اسلام (صلی‌الله علیه و آله) فرمود: «أَوَّلُ مَنْ یَدْخُلُ الْجَنَّةَ الشَّهِیدُ فِی سَبِیلِ اللَّه؛ شهید اولین کسی است که وارد بهشت می‌شود.»[6]

ج: شهید، گرفتاری در قبر ندارد

. پیامبر اکرم (ص): « من لقی العدد فصبر حتی یقتل او یغلب لم یفتن فی قبره؛ کسی که با دشمن روبرو شود و پایداری ورزد تا کشته شود یا پیروز گردد، در قبر خود گرفتار نمی‌شود»[7]

همچنین دراین‌باره که شهید در قبر مورد سؤال قرار نمی‌گیرد روایتی است که: «سُئل النّبیُ (صلی‌الله علیه و آله): مابالَ المُومنین یُفتَنونَ فی قبورِهِم إلّا الشّهید؟ فقالَ: کَفی به بارقه السّیوفُ عَلی رَأسِهِ فِتنَهً؛ از پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) سؤال شد: چگونه است که همه مؤمنین در قبر مورد سؤال و امتحان قرار می‌گیرند مگر شهید؟ حضرت فرمود: امتحانی که در زیر برق شمشیر داده است، برای او کافی است. [8]

د: بخشش گناهان

پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) می‌فرماید: «لِلشَّهِیدِ سَبْعُ خِصَالٍ مِنَ اللَّهِ، أَوَّلَ قَطْرَةٍ مِنْ دَمِهِ مَغْفُورٌ لَهُ کُلُّ ذَنْب؛ به شهید هفت امتیاز از طرف خداوند عطا می‌شود، اولین آنها بخشیدن تمام گناهان اوست به‌واسطه اولین قطره خونش»[9]

نتیجه

با توجه به آیات و روایاتی که درباره شهید و مقام او ذکر گردید، شهادت بالاترین مقام و بهترین نیکی است که از سوی خداوند به شهداء عطا می‌گردد. آنها نزد خداوند زنده و از روزی‌های بی‌پایان او بهره مند می‌شوند و شاهد بر اعمال ما زمینیان گرفتار در غفلت خویش هستند. شهید حتی در شفاعت که به‌عنوان بالاترین مقام در آخرت از آن نام‌برده می‌شود و خاص پیغمبران، امامان و بزرگان است با آنان برابری می‌کند، یعنی می‌توانند شفاعت هفتاد نفر را بکند و از طرفی خود اولین کسی که وارد بهشت می‌شود.

..........................................

پی‌نوشت

1. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، دار الکتب الاسلامیه، ج 2، ص 348

2. بحارالانوار، ج 1، ص 186

3. شیخ حر عاملی، وسایل الشیعه، ج 15، ص 56

4. الکافی، ج 5، ص 52

5. ابن بابویه، محمد بن علی، الخصال، ج 1، ص 156

6. ورام بن أبی فراس، مسعود بن عیسی، مجموعة ورّام، ج 2، ص 121

7. محمد محمدی ری‌شهری، میزان الحکمة، حمیدرضا مشایخی، ج 6، باب شهادت و عذاب قبر

8. همان

9. وسائل الشیعه، ج 15، ص 16