آیا داستان شهربانو واقعیت دارد؟

طبق نقل شیخ مفید و شیخ طبرسی و سید ابن طاووس، آن امام همام در پانزدهم ماه جمادی الاوّل، سال سی و شش هجری قمری دیده به جهان گشود.

مادر بزرگوار آن حضرت، طبق نقل شهور، شهربانو، دختر یزدجرد پسر شهریار، آخرین پادشاه ایران بوده است، که بعد از ولادت با سعادت امام سجاد (علیه السلام) از دنیای فانی به سرای باقی سفر نموده و روح پاکش به جوار رحمت الهی پیوست. از آن پس کنیز امام حسین (علیه السلام) امام سجاد (علیه السلام) را پرستاری می نمود و حضرت به او مادر می گفت.¹

نقل شده در زمان عمر، وقتی دختر یزدجرد (آخرین پادشاه ایران) را جز اسرا به مدینه آوردند، تمام دختران مدینه برای تماشای جمال او از خانه بیرون آمدند. سپس او را وارد مسجد مدینه کردند. وقتی عمر خواست روی او را ببیند، مانع شد و گفت: سیاه باد روز هرمز که تو دست به روی فرزند او دراز می کنی.

عمر در جواب گفت: این گبرزاده به من دشنام می دهد، خواست او را آزار دهد که حضرت امیرالمؤمنین به عمر فرمود: ای عمر تو سخنی را که نفهمیدی چگونه دانستی که دشنام است؟! عمر دستور داد که در بین مردم ندا کنند که این دختر به فروش می رسد. امیرالمؤمنین فرمود: فروختن دختران پادشاهان جایز نیست ولکن به او بگو که خود یکی از مسلمانان را (به عنوان شوهر) اختیار کند و مهریه اش را از بیت المال او حساب کن. عمر قبول کرد و به آن دختر گفت: یکی از اهل مجلس را انتخاب کن. شهربانو جلو آمده و دستش را به سمت امام حسین (علیه السلام) دراز کرد.

امیرالمؤمنین از شهربانو به زبان فارسی سؤال فرمود که نام تو چیست؟ گفت: جهان شاه، حضرت فرمود: من تو را شهربانو نام گذاشتم. او گفت: این نام خواهر من است. حضرت فرمود: راست گفتی. سپس حضرت به جناب امام حسین (علیه السلام) روی نمود و فرمود: این همسر با سعادت را به خوبی محافظت نما و به او احسان و نیکی کن که فرزندی از او متولد خواهد شد که بعد از تو، بهترین اهل روی زمین خواهد بود و او مادر اوصیاء و ذرّیه طیّبه من است.²

بنابر نظر بیشتر مورخان، مادر امام سجاد(ع) دختر یزدگرد سوم آخرین پادشاه ساسانی است. اما در اسم و نحوه ازدواج این بانو با امام حسین(ع) ‌اختلاف بسیار است. چنان‌كه برای وی تا چهارده ³ و حتی هفده اسم شمرده شده است. با تمام تلاش‌هایی  كه بعضی از محققان و نویسندگان در این زمینه انجام داده‌اند، نظر دقیق وقانع‌ كننده‌ای در این باره ارائه نشده است.

باید توجه داشت كه هر چند اصل ماجرا شهرت دارد و در كهن‌ترین متون تاریخی شیعه چون وقعة الصفین⁴، تاریخ یعقوبی⁵، الارشاد شیخ مفید⁶ و بصائر الدرجات ⁷ نقل شده است، اما اختلاف میان این روایات و عدم سازگاری پاره‌ای از آن‌ها با روایات فتوحات، آن قدر چشمگیر است كه محققان معاصر، اصل داستان را مشكوك دانسته‌اند.⁸

دلیل دیگری كه اصل داستان را خدشه پذیر می‌كند سندی است كه نشان می‌دهد تا آغاز سده دوم هجری، این شاهزاده ایرانی در خاندان هاشمی ناشناخته بوده است. این سند نامه منصور دوانیقی در پاسخ به محمدبن عبدالله (نفس زكیه) كه خود را «مهدی امت» خوانده بود، می‌باشد كه در ضمن آن می‌گوید: «پس از رحلت رسول خدا (ص) برتر از علی بن الحسین (ع) در خاندان شما متولد نشده؛ مادر او هم ام ولد (کنیز) بود.»⁹

منصور، واژه «ام ولد» را برای تحقیر محمدبن عبدالله به کار برده است. این نامه نیم قرن پس از رحلت امام سجاد (ع) نوشته شده است كه در آن زمان، بسیاری از هاشمیان زنده بوده‌اند. اگر داستان شهربانو واقعیت داشت منصور چنان تعبیری به كار نمی‌برد و اگر دروغ نوشته بود محمد با قاطعیت جواب می‌داد كه مادر امام سجاد (ع) شاهزاده بوده است نه كنیز. ¹⁰

نكته دیگر اینكه مورخان هنگام شرح جنگ‌های ایران و اعراب مسلمان، داستان عقب‌نشینی یزدگرد از نقطه‌ای به نقطه دیگر و در نهایت به مرو را به تفصیل نوشته‌اند. ¹¹ او در این عقب‌نشینی‌ها نه تنها زنان، خویشاوندان و خزانه بلكه آشپزان و رامشگران و خدمه خود را همراه خود برده بود.¹²

اما اخباری حاكی از این است كه در جنگ مسلمانان با ایرانیان كنیزهائی در مدائن اسیر شدند و نیز در فتح خراسان و شرق ایران، دخترانی اسیر شدند كه احتمال دارد امام حسین (ع) یكی از این زنان را به همسری گرفته و امام علی بن الحسین از او متولد شده باشد. ¹³

روایاتی دیگری نیز در مورد شهربانو نقل كرده‌اند كه بیشتر شبیه به افسانه است تا واقعیت تاریخی از قبیل اینكه گفته شده، آن بانو در كربلا حضور داشت، و یا اینكه از كربلا فرار كرد و به ایران آمد، یا غایب شدن او در كوه، آمدنش به ایران به دستور امام حسین (ع) جهت جمع‌آوری نیرو ¹⁴ و ... كه می‌توان ساخته ذهن داستان نویسان و افسانه نویسان دانست.

فرآوری: شکوری

دین و اندیشه تبیان

منابع:

1) جلاء العیون، علّامه مجلسی، ص831

2) همان، ص832 و 833

3) شهیدی،سیدجعفر، زندگانی علی بن الحسین، تهران، دفتر نشر فرهنگ، 1365، صص 10 – 11.

4) منقری، نصربن مزاحم، وقعة الصفین، ترجمه پرویز اتابكی، ص 26.

5) یعقوبی، احمد، تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 303.

6) شیخ مفید، الارشاد، قم، موسسه آل البیت، 1413 ه‍.ق ،ج 2، ص 137.

7) صفار قمی، محمدبن حسن، بصائر الدرجات، ص 335.

8) مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، قم، صدرا، 1370، ص 131.

9) طبری، محمدبن جریر، تاریخ طبری، ج 6، ص 198.

10) شهیدی پیشین، ص 24.

11) بلاذری، احمدبن یحیی، فتوح البلدان، ص 311.

12) همان، ص 262.

13) ر.ك شهیدی پیشین، صص 7 – 29

14) همان.

قبر شهربانو:

در سال هاي اخير، انتساب قبري كه در نزديكي شهرري  واقع است به بي بي شهربانو، با ترديد جدي بعضي از محققان رو به رو شده است. آقاي دكتر كريمان در كتاب محققانه و ارزشمند خويش«ري باستان» با ذكر دلايل و شواهدي، انتساب اين محل را به بي بي شهربانو با شك و ترديد مواجه ساخته است.

به اين دليل اهميت تحقيقات ياد شده، گزارش از آن را در ذيل مي آوريم:

انتساب اين مكان به بي بي شهربانو در هيچ يك از كتاب هاي مسالك و تواريخ و رجال قديمي ذكر نشده است؛1هم چنان كه در هيچ يك از منابع معتمد از صدر اسلام تا قرون اخير، كوچك ترين ذكري نيست كه بي بي شهربانو در ري درگذشته و در آن جا مدفون گرديده است، بلكه همه قرائن خلاف آن را مي رساند؛ چنان كه شيخ صدوق كه خود در ري مي زيسته و كتاب "عيون اخبارالرضا" را براي صاحب بن عبّاد كه نيز در اين شهر مقيم بوده، فراهم آورده است، در اين كتاب به درگذشت مادر امام زين العابدين(ع) در هنگام زاييدن، تصريح كرده است

وبر اساس روايتی که امام رضا ـ عليه السّلام ـ فرمودند: «مادر علي بن الحسين ـ عليه السّلام ـ هنگام ولادت آن حضرت از دنيا رفت و يكي از كنيزان عهده دار تربيت وي گرديد...

. بي گمان هرگاه بقعه ي بي بي شهربانو به عهد وي در ري موجود و مزار مي بود، در اين كتاب اشارتي مي رفت.

ابودلف كه در سال 334 هـ . ق. از ري ديدن كرده و آثار فُرس)فارسها( و مقابر زرتشتيان را در شمال ري، ذكركرده است، هيچ گونه اشاره اي به مدفن بي بي شهربانو در آن حدود ندارد.

در كتاب "النقض" نيز كه مشتمل بر اماكن مقدس ري مي باشد، به هيچ روي نامي از بي بي شهربانو نشده است.5

حاج محمد باقر نگارنده ي «جنت النعيم» كه كتاب خود را به تحقيق در احوال حضرت عبدالعظيم اختصاص داده و به مناسبت از شخصيت هاي مذهبي مدفون، ذكري به ميان آورده، از مدفن بي بي شهربانو در اين شهر يادي نكرده است.6

نويسنده ي كتاب "ري باستان" در پايان اين بحث، با توجه به قرائن و شواهد ياد شده، چنين نتيجه گيري مي كند: "چون در تاريخ حوادث ري، تا آن جا كه عرصه ي تتبع بر نگارنده فراخ بود، نام بانويي بدين صورت مشهود نيفتاده تا احتمال خلط اسم برود؛ از اين رو شايد بتوان گفت كه اين محل دخمه اي از بزرگان زرتشتي بوده است، و براي آن كه مسلمانان آن جا را خراب نكنند، آن را به عروس ايراني خاندان نبوت نسبت داده اند و به بناي آن درافزودند. وجود دخمهي  گبرها در آن نزديكي ـ در شمال ـ مؤيد اين نظر است ... و اين محل، دخمه ي فرزندان يزدگرد دهم (هرمز و خاندان وي) بوده كه در ري به دست فيروز كشته شده اند و براي محفوظ ماندن، آن را به فرزند يزدگرد سوم نسبت داده اند.7

گذشته از مطالب ياد شده، مؤلف ناسخ التواريخ شاهد ديگري را براي عدم امكان انتساب اين مكان به بي بي شهربانو، آورده است. وي داستاني را به نقل از يكي از سادات بيان مي كند كه وي با خواندن نوشته ي مبهم روي صندوق مقبره، به اين نتيجه رسيده كه مقبره ياد شده، آرامگاه يكي از دختران ارباب و اشراف آن منطقه بنام شهربانو بوده است.8

بنابراين، با توجه به شواهدي كه بيان شد، نمي توان بصورت قطعی گفت ،كه مكان ياد شده، قبر بي بي شهربانو مادر امام سجاد(ع) است؛ البته همه اين مسائل در صورتي است كه افسانه فرار بي بي شهربانو از كربلا و آمدن وي به ايران را بپذيريم .

چنان كه گزارش صحيح درباره ي زمان وفات مادر امام سجاد(ع) آن است كه وي در مرض زايمان رحلت كرده و مسؤوليت تربيت امام سجاد(ع) بر عهده ي يكي از كنيزان امام حسين(ع) بوده است. در اين زمينه به منابع ذيل  مراجعه کنيد :

1-زندگانی جهارده معصوم ،عمادزاده .

2-زندگانی امام سجاد محلاتی .

پي نوشت ها:

5. ري باستان، ج 1، ص 403چاپ دوم، تهران، انتشارات دانشگاه ملي، 1345 ش.

6. همان، ص 412.

7. همان، ص 414 ـ 415.

8. ناسخ التواريخ، عباسقلي خان سپهر،  تصحيح محمد باقر بهبودي، ، ج 8 حضرت سجاد(ع)، ص 37 ـ 38، تهران، كتابفروشي اسلاميه، 1364 ش.

http://ashooraeyan61.blogfa.com/post-248.aspx