دانلود محتوای موضوع
پرینت موضوع
ارسال این موضوع به یک دوست
به نام خدا
ولادت
در سال 1297 هـ . ق. در قريه «چرمهين» اصفهان و در خانة حاج علي پناه (ارباب حاج آقا) پسري به دنيا آمد كه نام او را «رحيم» برگزيدند.
خاندان
پدر آقا رحيم، حاج علي پناه، مشهور به ارباب حاج آقا (فرزند عبدالله مشهور به ارباب آقا) فرزند حاج علي پناه فرزند ملا عبدالله شيراني بود.
«آقا رحيم در خانواده‌اي رشد كرد كه افرادي باسواد، اهل شعر و ادب وتاريخ بودند. پدر ايشان در شعر، تخلّص «لنگر» داشت و سال‌ها با عمان ساماني و دهقان ساماني و ملا محمد همامي و ديگر شعراي معاصرش جلسات شعر داشت. آقا رحيم نيز بيشتر اشعار فارسي حافظ و مولانا وشعراي عرب را كه حفظ داشت، از دورة كودكي خود و از طريق شنيدن از زبان پدر و عمويش بوده است.»
آقا رحيم ارباب بزرگ‌ترين فرزند خانواده‌اش بود. وي دو برادر و يك خواهر داشت. يكي از برادرانش، عبدالله ارباب (1298 ـ 1379 هـ . ق) استاد بزرگ خط نسخ بود و قرآن و كتاب‌هاي دعا را با اين خط مي‌نوشت.
دومين برادر وي، حاج عبدالعلي ارباب (1304 ـ 1384 هـ . ق) بود. او مردي باسواد و اهل كمال بود كه مخارج خانواده به همت وي تأمين مي‌شد.
هر دو برادر آقا رحيم از وي كوچك‌تر بودند، و پيش از او وفات يافتند.[1]
اجداد آقا رحيم ارباب «از اعيان دهاقين و مشاهير نجبا و بزرگ زادگان قرية چرمهين از قراي معروف روستاي لنجان اصفهان و صاحب مال و ثروت بودند و بدين سبب به لقب ارباب خوانده مي‌شود.»[2]
پدر و عمويش (ارباب حاج حسن) از ستم «بختياري‌ها گريخته ... به شهر آمدند كه تظلم كنند؛ امّا چه نتيجه كه حاكم، خود فاسدتر از آنها (بختياري‌ها) بود و به ناچار براي هميشه در اصفهان و ـ در محلة باغ همايون سابق و باغ تختي امروزي ـ ساكن شدند و محل سكونت آنها چهار خانة تو در تو بود كه چهار طرف اين خانه‌ها اتاق وجود داشت، و هشت خانوار كه حدود شصت نفر بودند در صلح و صفا و آرامش مي‌زيستند ...»[3]
تحصيلات
آقا رحيم ارباب، ادبيات فارسي و بخشي از صرف و نحو را در كودكي، نزد ملا محمد همامي،[4] در «چرمهين» خواند. وي در اصفهان، بقية مقدمات و سطوح را نزد حاج ميرزا بديع (متوفا: 1318 هـ . ق.)، قوانين اصول را نزد علامه آيت الله آقا سيد محمدباقر درچه‌اي (متوفا: 1342 هـ . ق.) و خارج اصول فقه را نزد سيد ابوالقاسم دهكردي و حاج آقا منير احمدآبادي (متوفا: 1342 هـ . ق.) آموخت. فلسفه، هيئت و رياضيات را نزد جهانگير خان قشقايي و آخوند ملا محمد كاشي فراگرفت.[5]
وي 4 سال به فراگيري اسفار نزد حاجي ملا اسماعيل درب كوشكي پرداخت. او براي ادامة تحصيلات، به عراق رفت و در درس ميرزا محمد حسن شيرازي شركت كرد، تا به مقام اجتهاد نائل آمد.
او شوق فراواني نسبت به فراگيري دانش داشت. خودش در اين باره مي‌گويد:
«از اول شب آمادة مطالعة كتاب‌هاي علمي مي‌شدم و مطالعه طول مي‌كشيد تا شام حاضر مي‌شد و لذت مطالعة كتاب، مهلت به صرف شام نمي‌داد و غذا سرد مي‌شد و گاهي مطالعه طول مي‌كشيد تا صبح مي‌شد و بعد از تناول غذاي شب و اداي فريضة صبح، در مجلس درس حاضر مي‌شدم و با شوقِ علم آموزي اعتنا به كمبود خواب نداشتم.»[6]
آقا رحيم ارباب «از حيث تبحّر در ادبيات، در زمان خود كم نظير بودند. تمام اشعار سيوطي را در سن نود و چند سالگي از حفظ داشتند و نيز كتاب شرح منظومة ملا هادي سبزواري را، همين ملاهادي كتابي دارد در فقه به نام «نبراس» كه هم نظم است و هم نثر و موضوع آن فلسفة احكام است.»[7]
استادان
استادان حاج آقا رحيم در اصفهان و نجف به شرح ذيل است:
1. حجت الاسلام و المسلمين ابوالمعالي كلباسي.
2. آخوند ملا محمد كاشي.
3. آيت الله سيد محمد تقي مدرس.
4. آيت الله حاج سيد محمد باقر درچه‌اي.
5. جهانگير خان قشقايي.[8]
6. آيت الله سيد ابوالقاسم دهكردي (1272 ـ 1353 هـ . ق.)
7. ميرزا بديع درب امامي (متوفا: 1318 هـ . ق.).[9]
8. حاج آقا منير احمد آبادي (1269 ـ 1342 هـ . ق.).
9. آقا سيد محمود كليشادي (متوفا: 1324 هـ . ق).[10]
احترام به استادان
ارادت و عشق آقا رحيم به استادانش، به خصوص جهانگيرخان قشقايي و آخوند كاشي به حدّي بود كه نظيرش در كمتر كسي ديده شده است. وي در خدمت آن دو بزرگوار مي‌ايستاد تا بگويند: آقا رحيم، بنشين! آن وقت با ادب در حضور آنان مي‌نشست. «نكتة مهمي كه در زندگي ايشان قابل توجه است و به عنوان اسوه پذيري از آيت الله ارباب مي‌توان نام برد، اين است كه در مورد خدمت به استادش، جهانگيرخان اين گونه بود كه كليّة وسايل زندگي و خوراك ايشان را تهيه و غذاي ايشان را آماده مي‌كرد و حتي لباس‌هاي ايشان را با نهايت احتياطي كه طبيعت او بود، مي‌شست؛ آن گاه اگر اجازه مي‌داد از خدمتش مرخص مي‌شد.»[11]
تدريس
او شرح لمعه تدريس مي‌كردند. درس شرح لمعه ايشان «آن قدر تطبيقي بود و شرح و بسط داشت كه مطالب را استدلالي براي شاگردانشان مي‌گفتند. آن كساني كه مي‌رفتند درس ايشان و آن را يادداشت مي‌كردند، از شرح لمعه آيت الله ارباب بيشتر از درس خارج ديگران استفاده مي‌كردند؛ به طوري كه كسي شش يا هفت سال به درس خارج حاج آقا رحيم ارباب مي‌رفت، ادعاي اجتهادش مقرون به دليل مي‌شد. چون در هر بحث فقهي، ايشان رواياتش را از بحار الانوار و يا كتب مشهور روايي كه مستند فقه است، نقل مي‌نمودند و يا نظر استادان فقه را با دلايل آن مي‌گفتند. كتاب وسايل الشيعه از كتاب‌هاي جامع اخبار فقهي است، كانّهُ ايشان آن روايات را حاضر الذهن داشتند و اقوال مختلف فقها را نقل مي‌كردند، با شرح لمعه تمام اقوال را با شواهد روايي و شواهد آيات قرآن كريم، تفسير، لغت، رجال، درايه آن كاملا بررسي مي‌كردند. مصداق آن چه كه به آن مي‌گويند درس خارج.»
حاج آقا رحيم ارباب، ابتدا در مسجد حكيم و سپس در مسجد «كرك يراق» تدريس مي‌كردند.[12] وي «فقه را از روي جواهر مي‌گفتند و جواهر هم جلوي ايشان بود. در خارج فقه استنباطشان از روي جواهر آشيخ محمد حسين نجفي بود. فقه را از جواهر مي‌گفتند و اصول را هم از فرائد.»[13] او پس از آن كه بيماري‌اش شدت يافت، در منزل تدريس مي‌كردند. وي به تدريس، بيشتر از هر چيز ديگر اهميت مي‌دادند، «در طول پنجاه سال كمتر مسافرت رفتند، حتي براي سفرهاي زيارتي عتبات مقدس كربلا، نجف، مشهد و حج هم همان يك حج واجب را ايشان رفتند. ايشان درس را تعطيل نمي‌كردند و در احياي حوزه و تربيت شاگرداني كه هر كدام از علماي اين شهر (اصفهان) هستند، نهايت جديت و كوشش را مي‌نمودند.»[14]
آيت الله ارباب در سال 1320 جواهر و شرح تجريد علامه را در مسجد حكيم تدريس مي‌كردند.[15]
وي معتقد بود «تنها تدريس كافي نيست، علما و مجتهدين بر اريكة منبر بنشينند و به بيان مسائل شرعيه و اخلاقيات براي مردم بپردازند.»[16]
يكي از شاگردان وي مي‌گويد: «در زمينة فلسفه، در حدّ اعلي بودند و به «حكيم» شهرت داشتند.»[17]
آيت الله ارباب آخرين فروغ‌هاي فلسفه در اصفهان بودند. وي مدت‌ها درس فلسفه مي‌گفتند، لكن بعداً تبديل كردند به كلام. مانند«شرح تجريد» و هنگامي كه به ايشان پيشنهاد مي‌شود كه شرح منظومه تدريس كنند، قبول نمي‌كنند و مي‌فرمايد: حاضرم شرايع الاسلام (فقه) بگويم. حكمت ايشان «متمايل به حكمت مشاء و حرف‌هاي ملاصدرا بود؛ به مطالب صدر المتألهين خيلي اهميت مي‌دادند. هر وقت حرف از حكمت بود، معمولاً سخنان ملاصدرا يا محي الدين عربي اندلسي را مطرح مي‌فرمودند، زيرا اينها استوانه‌هاي علمي ايشان بودند در حكمت و عرفان.»[18]
شاگردان
1. ملا محمد علي معلم حبيب آبادي (نويسندة مكارم الآثار) مي‌گويد:
«من هيئت را خدمت آيت الله ارباب مي‌خواندم و مثل اين كه ايشان در كُرات سير كرده بودند، با وجود نداشتن ابزار و وسايل در آن زمان، چنان براي ما علم هيئت را ترسيم مي‌نمودند كه گويا مي‌ديديم و براي ما عينيّت پيدا مي‌كرد.»[19]
2. سيد حسين مدرس هاشمي (متولد: 1290 هـ . ق.). وي هيئت را نزد آيت الله ارباب فرا گرفت.[20]
او دربارة استادش مي‌گويد: «خيلي به ادبيات بها مي‌داد و اگر طلبه‌اي عبارتي را اشتباه مي‌خواند، خيلي ناراحت مي‌شد و برعكس، وقتي عبارت عربي را از نظر ادبي خوب مي‌خواند، او را مورد تشويق قرار مي‌داد.»[21]
3. سيد مصطفي بهشتي نژاد.
4. سيد محمد حسيني قهدريجاني.
5. شهيد سيد محمد حسيني بهشتي.
6. شهيد محمد مفتح.
7. حاج سيد محمدرضا خراساني.
8. حاج ميرزا علي آقا هسته‌اي.
9. سيد محمد مباركه‌اي.
10. حاج ملا رمضان املايي.
11. حجت الاسلام مقتدايي.
12. حاج آقا رضا بهشتي نژاد.
13. ملا هاشم جنتي (پدر آيت الله جنتي).
14. حاج آقا هدايت (اهل شهرضا).
15. حاج آقا مهدي امام (امام جمعة شهرضا).
16. آخوند نوري (اهل رهنان).
17. حاج آقا ميرزا امام دهكردي.
18. حاج آقا مصطفي امام دهكردي.
19. آقاي حسين علي راشد (سخنران معروف).
20. شيخ مرتضي شمس اردكاني.
21. حاج آقا كلباسي.
22. آيت الله ناصري اصفهاني.[22]
23. جلال الدين همايي.
وي «هر وقت به اصفهان مي‌آمد، فوراً به خدمت آقاي ارباب مي‌شتافت و ايشان نيز به وي علاقه داشتند. آقا همايي «فقه» آيت الله ارباب را تماماً مي‌دانست.»[23] آقاي همايي در اين خصوص نوشته است: «اين بندة حقير افتخار دارد كه ساليان دراز با ارادت صادق در خدمت ايشان آمد و رفت داشتم و مدت مديد از درس فقه، كلام، هيئت و نجوم از محضر مباركشان بهره‌مند شده‌ام. آنچه دربارة ايشان مي‌نويسم مبتني بر درايت است، نه روايت؛ از قبيل مشاهدات و امور يقيني است نه مسموعات و قضاياي حدسي و تخميني.»[24]
24. شهيد مرتضي مطهري
آيت الله شيخ احمد فياض مي‌گويد: «مرحوم مطهري پيش حاج ميرزا علي شيرازي و مرحوم ارباب ـ كه در جنبه‌هاي حكمت و رياضي و ... قوي بودند و جامع ـ رفت و آمد مي‌كردند و از ايشان استفاده‌ها مي‌بردند، مرحوم ارباب به ايشان احترام مي‌گذاشتند.»[25]
شهيد مطهري دربارة حاج آقا رحيم ارباب گفت:
«خدا حفظ كند آقاي حاج آقا رحيم ارباب اصفهاني را، ايشان از علماي طراز اول ما در فقه و اصول و فلسفه و ادبيات عرب و قسمتي از رياضيات قديم مي‌باشند؛ شاگرد حكيم معروف مرحوم جهانگير خان قشقايي بوده‌اند و مثل مرحوم جهانگير خان هنوز هم كلاه پوستي به سر مي‌گذارند.»[26]
ويژگي‌هاي اخلاقي
در خصوص ويژگي‌هاي اخلاقي حاج آقا رحيم ارباب بايد گفت كه وي مردي بود كه جذبة معنوي‌اش، كوچك و بزرگ را به تكريم و تعظيم وامي‌داشت و سخنان كوتاه و پرلطفش هر كسي را به قبول و اطاعت ترغيب مي‌كرد. هميشه با طمأنينه راه مي‌رفت و چشم به سوي زمين داشت. ابتدا، از طريق صدا ديگران را مي‌شناخت و بعد آنها را مي‌ديد. به اندك غذايي قانع بود، غذاي اصلي او را لبنيات تشكيل مي‌داد. اگر به مهماني مي‌رفت ساده‌ترين غذا را مي‌خورد. عادت او، خوردن چند استكان چاي بود.
هرگز با هيچ كس، بچه و بزرگ، با لحن تند و خشن سخن نمي‌گفت و همه را با لفظ آقا يا خانم صدا مي‌زد.
او با بچه‌هايي كه شلوغ مي‌كردند، درشتي نمي‌كرد و با مهرباني برخورد مي‌نمود.
هر كس به ملاقات او مي‌رفت، تا آن جا كه توان داشت در تكريم و تعظيم او مي‌كوشيد و در مقابل او به پا مي‌خاست. كمتر كسي ديده شده است كه هنگام سخن گفتن از استادان خود و بزرگان گذشته و حال، تا آن حدّ احترام آميز سخن گويد. «وقتي از جهانگير خان و آخوند كاشي حرفي به ميان مي‌آورد، درست مثل آن بود كه هنوز در برابر آنان ايستاده است. آنها را عاشقانه مي‌ستود. يك بار مرد ناپخته‌اي به ايشان گفت: حاج آقا! شنيده‌ام كه مرحوم آخوند كاشي گاهي عصباني كه مي‌شدند الفاظ تند و درشت بر زبان مي‌آوردند. در پاسخ گفتند: از اين بابت چيزي نمي‌دانم؛ ولي شما آيا از بزرگي مقام و علم آخوند چيزي نشنيده‌اي؟ گفت: چرا. گفتند: پس از آنها حرف بزنيد.[27]
جنبة علمي
مرحوم ارباب، از نظر علمي فوق العاده بود. «مرحوم ارباب رفته بودند تهران براي معالجه. آقايي از علماي تهران، همراه پسرش به عيادت آن مرحوم مي‌روند. همان جا، مشكل فلسفي را كه سال‌ها دنبال حلّ آن بوده؛ ولي موفق به حلّ آن نشده بود، از مرحوم ارباب سؤال مي‌كند. ايشان با همان حال مريضي و با آن كهولت سن، پاسخ وي را مي‌دهد و سپس اشعاري را از منظومه، از حفظ مي‌خواند. آن آقا به پسرش مي‌گويد: «اين چنين بايد درس خواند كه هنوز اشعار منظومه از يادش نرفته است و مشكل مرا هم به آساني حلّ كرد.»[28]
تأليفات
حاج آقا رحيم ارباب جزوه‌اي در علم هيئت نوشته بودند. از جمله آثار ايشان، حاشيه نويسي بر كتب مختلف علمي ـ فلسفي بود ـ به طوري كه مطالب خلاف خود را در سطوري يادداشت و نظر خودشان را نيز مي‌نوشتند.[29]
ايشان در اين زمينه همانند مرحوم ابوالحسن شعراني بودند كه بر آثار ديگران حاشيه مي‌زدند.
آيت الله ارباب همراه آيت الله حاج ميرزا علي آقا شيرازي، در تصحيح «تبيان» سعي فراواني نمود. «مرحوم حاج ميرزا علي آقا شيرازي در جلسات متعددي كه در هر هفته با حاج آقا رحيم داشتند؛ آن دو با هم گفت و گو مي‌كردند و بقيه سراپا گوش بودند، خوب به ياد دارم كه مدت‌هاي مديد، به هنگامي كه مشغول تصحيح تبيان بودند، از بعداز ظهر تا غروب، دو نفري مشغول بودند و گاهي سيد ديگري نيز بود كه متأسفانه ايشان را به ياد نمي‌آورم. به هر حال، تبيان را صفحه به صفحه تصحيح كرده و به پيش مي‌رفتند؛ تا پايان پذيرفت.»[30]اين تفسير شامل 76 جزء بود «كه در كتابخانه مرحوم آقا محسن اراكي بوده است كه به دستور حاج ميرزا علي آقا شيرازي از آن‌جا توسط استاد حسين عمادزاده به اصفهان ـ براي تصحيح و مقابله ـ برده مي‌شود.»[31]
از ديگر آثار اين عالم فرهيخته، تعليقات رياضي در حواشي كتاب «منهاج معادن التجنيس» است كه در نسخة عكسي كتابخانة مركزي دانشگاه تهران موجود است.[32]
توجه به فقرا و مستمندان
«دكتر محمد باقر كتابي مي‌گويد: وقتي كه عازم سفر بيت الله بودم و جهت خداحافظي منزل آقاي ارباب رفتم، به ايشان عرض كردم: آقا! آمده‌ام خداحافظي كنم، ضمناً يك مقدار پول در ذمّة من هست كه آمده‌ام خدمت شما بدهم. آقا دست در جيبشان كردند، مقداري پول درآورده و به من داده، فرمودند: آقا، چرا از فلان همسايه‌تان غافليد؟! اين پول‌ها را با پو‌ل‌هاي خودتان روي هم گذاشته و بدهيد به او.»
«عوام و خواص به عدالت ايشان معترفند و كلية طبقات مردم از بازاري، اداري، مقدسين و مجتهدين به ايشان ارادت دارند و اطلاق نائب امام براي ايشان صحيح است. هيچ گاه تا كنون از سهم امام اعاشه نكرده‌اند، اصلاً سهم امام نمي‌گيرند، به مردم مي‌گويد: خود شما برويد به مستحقين و طلاب سهم امام بدهيد؛ چه لازم است كه من بگيرم و به آنها بدهم.»[33]
وفات
آيت الله ارباب نزديك به يك قرن زيست. اين حكيم فرزانه در خصوص راز طولاني بودن عمر خود گفته است: «من هيچ وقت بدخواه كسي نبودم.»[34]
وي در 18 ذي الحجه 1396 هـ . ق. مصادف با 19 آذر ماه 1355 هـ. ش. و در روز عيد غدير دارفاني را وداع گفت. بدن مطهرش را در تخت فولاد اصفهان، حوالي تكيه ملك به خاك سپردند.
[1] . ارباب معرفت، ص 77.
[2] . همان، ص 125.
[3] . ارباب معرفت، ص 67 و 68 (با تغيير اندك).
[4] . وي مردي فاضل، اديب و شاعر بوده است.
[5] . ارباب معرفت، ص 74.
[6] . همان، ص 43.
[7] . همان، ص 42.
[8] . گنجينه دانشمندان، ج 8، ص 86.
[9] . دانشمندان و بزرگان اصفهان، ص 505.
[10] . همان.
[11] . ارباب معرفت، ص 74.
[12] . همان، ص 40.
[13] . همان، ص 48.
[14] . همان، ص 40.
[15] . همان، ص 57.
[16] . همان، ص 10 (با تغيير اندك).
[17] . همان، ص 57.
[18] . همان، ص 50 و 51.
[19] . ارباب معرفت، ص 40.
[20] . مجله حوزه، شماره 47، ص 33.
[21] . همان، ص 40 و 41.
[22] . به نقل از حسن ابراهيم زاده (يكي از پژوهشگران حوزه علميه قم).
[23] . ارباب معرفت، ص 57.
[24] . مجله جاويدان خرد، شماره اول، سال سوم، ص 8.
[25] . مجله حوزه، شماره 18، ص 32.
[26] . ارباب معرفت، (پشت جلد).
[27] . همان، ص 63 و 64.
[28] . مجله حوزه، شماره 53، ص 54 و 55.
[29] . همان، ص 45.
[30] . همان، ص 69.
[31] . همان، ص 44 (با تغيير اندك ).
[32]. همان، ص 127.
[33]. علوم و عقايد، ابراهيم جواهري، چ 1333، ص 7.
[34] . ارباب معرفت، ص 20.
