همانگونه که هر انسانی در سود و زیان دنیای خود؛ از خود حساب می‌کشد، در امور آخرتی هم باید از خود حساب بکشد. به مناسبت در پیش بودن تولد حضرت سجاد(علیه السلام)، حدیثی از آن امام همام را در مورد محاسبه نفس، مورد مطالعه قرار می‌دهیم. «یَا ابْنَ آدَم، إنَّكَ لا تَزالُ بَخَیْرٍ ما دامَ لَكَ واعِظٌ مِنْ نَفْسِكَ، وَ ما كانَتِ الْمُحاسَبَةُ مِنْ ‏هَمِّكَ، وَ ما كانَ الْخَوْفُ لَكَ شِعارا[1] ای فرزند آدم، همیشه در عافیت و خیر خواهی بود مادامی كه از درون خود پند دهنده‌ای داشته باشی و محاسبه‌(نفس) از كارهای مهمت باشد و ترس از(عاقبت امور) سرلوحه‌ات باشد.»

اهتمام به محاسبه نفس
مولی الموحدین حضرت علی(علیه السلام) درباره محاسبه نفس می‌فرماید: «ما اَحَقَّ لِلاْنسانِ اَنْ تَکُونَ لَهُ ساعَهٌ لایَشْغَلُهُ شاغِلٌ یُحاسِبُ فِیْها نَفْسَهُ، فَیَنْظُرَ فیمَا اکْتَسَبَ لَها وَ عَلَیْها فى لَیْلِها وَ نَهارِها[2] چقدر شایسته است که انسان ساعتى براى خود داشته باشد، که هیچ چیز او را به خود مشغول نسازد و در این ساعت، محاسبه خویش کند و بنگرد در آن شب و آن روز چه کارى به سود خود انجام داده و چه کارى به زیان خود.»
معمولاً انسان موفق در پایان روز کاری خود، حساب و کتاب روز خود را انجام می‌دهد و سود و زیان خود را برآورد می‌کند؛ اگر ما هم در مسلمانی خود اینگونه باشیم و از خود حساب بکشیم، موفق خواهیم شد؛ وگرنه انتظار چندانی از دینداری ما نمی‌رود؛ زیرا که امام رضا(علیه السلام)فرمود: «لَیْسَ مِنّا مَنْ لَمْ یُحاسَبْ نَفْسَهُ فى کُلِّ یَومِ فَاِنْ عَمِلَ حَسَنَهً اسْتَزادَ مِنْهُ وَ اِنْ عَمِلَ سَیِّیاً اِسْتَغْـفَرَ اللّهَ مِنْهُ وَ تابَ اِلَیهِ[3] کسى که هر روز به حساب خویش نرسد از ما نیست، اگر کار خوبى انجام داده از خدا توفیق فزونى طلبد[و خدا را بر آن سپاس گوید] و اگر عمل بدى انجام داده استغفارکند و به سوى خدا برگردد و توبه کند.»
اگر کسی به مفاد این حدیث عمل کند، با تقویت کارهای خوب خود، و توبه از کارهای بد، راه خود را به سمت عاقبت به خیر شدن هموار خواهد کرد. ما باید با محاسبه کردن نفس  خود، و برآورد میزان کارهای خوب و بد خود، به دنبال ترقی معنوی خود باشیم و به فکر علاج کارهای بد خود باشیم. خدا نکند که ما سالیانی عبادت انجام بدهیم؛ اما بدون توجه به محاسبه نفس و مراقبت از ثواب عبادات، و روزی به خود بیاییم که ...

یک راهکار عملی برای محاسبه نفس

عرضه دین خود به دین شناسان و عالمان دینی
برای اینکه انسان، نفس خود را محاسبه کند، لازم است که همواره دین خود را بر دین شناسان و عالمان دینی عرضه کند تا اگر قصوری و اشتباهی در اعمالش باشد، برطرف سازد؛ چنانکه عبدالعظیم حسنی، اعتقادات دینی خود را به امام هادی(علیه السلام) عرضه داشت و ایشان بعد از تأیید اعمال ایشان فرمودند. «ثَبَّتكَ اللّه ُ بالقولِ الثّابتِ في الحياةِ الدُّنيا و في الآخِرَةِ[4] خداوند در دنيا و آخرت تو را بر اين گفتار(عقيده) ثابت، استوار بدارد.» 
اگر ما نیز اینگونه باشیم و به تبعیت از عبدالعظیم حسنی، اعمال دینی خود را بر دین شناسان عرضه داریم، نقاط مثبت دین خود را تقویت کرده و از ورود کاستیهای خود نسبت به اعمال دینی خود آگاه می‌شویم، و ان‌شاءالله عاقبت به خیر خواهیم شد.

سخن آخر
آموزه‌های دینی ما بر محاسبه نفس تأکید دارند. با محاسبه نفس، انسان به نقاط قوت دینی خود پی برده و کاستیهای احتمالی را رفع می‌کند. یکی از راههای محاسبه نفس، عرضه اعمال دینی خود بر کارشناسان دینی است.

 پی‌نوشتها
[1]. مشكاة الأنوار في غرر الأخبار، طبرسى، على بن حسن‏، ناشر: المكتبة الحيدرية، سال چاپ: 1385 ق / 1965 م / 1344 ش‏، ص246.
[2]. مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل‏، نورى، حسين بن محمد تقى‏، محقق / مصحح: مؤسسة آل البيت (عليهم السلام‏)، سال چاپ: 1408 ق‏، ج12، ص154.
[3]. مشكاة الأنوار في غرر الأخبار، ص247.
[4]. بحار الأنوار( ط- بيروت)، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏، ناشر: دار إحياء التراث العربي‏، سال چاپ: 1403 ق‏، ج66، ص2.
http://www.welayatnet.com