«اجر صبر کنندگان بی حساب به ایشان عطا می‌شود » ( سوره زمر آیه 12) امّا آیا صابران صرفاً افرادی هستند که در برابر مشکلات و ناملایمات روزگار دم نمی‌زنند و صبر پیشه می‌کنند و به رضای خدا راضی هستند ؟ آیا صبر فقط در مواجهه با مصیبت‌ها معنا پیدا می‌کند ؟ بنا بر دیدگاه امام المتقین در نهج‌البلاغه صبر در سه جایگاه مطرح می‌شود.

فضیلت اخلاقی به نام صبر

صبر از مهم‌ترین فضایل اخلاقی و مقدمه موفقیت انسان در جنبه‌های مادی و معنوی و اخلاقی است . در ذکر اهمیت نفس همین بس امام علی (ع ) در حکمت 31 از کتاب نهج‌البلاغه صبر را اولین پایه از چهار پایه  استوار ایمان معرفی می‌کند . پس از واژه تقوا و زهد صبر بیش از سایر مفاهیم اخلاقی در نهج‌البلاغه به کار رفته است . هنگامی که از صبر سخن می‌گوییم اولین مطلبی که به ذهنمان می‌رسد تحمّل سختی‌ها و مشکلات و صبر در برابر مصائب و بلاها می‌باشد . اما صبر معنای گسترده‌ای دارد و صبر در برابر ناملایمات یکی از جنبه‌های آن می‌باشد .

اقسام صبر

امام علی (ع)صبر را در سه حوزه مطرح می‌کند

1. حوزه بلا و مصیبت : از وارد شدن هر مصیبت و شدّتی جز بر ایمان خود نمی‌افزودیم و بیشتر در پیمودن راه حق و تسلیم بودن در برابر اوامر الهی و شکیبایی بر درد جراحت‌های سوزان ، مصمم می‌شدیم . ( نهج‌البلاغه دشتی / خطبه 122) اخبار و روایات درباره ثواب صبر بر مصیبت و بلا فراوان است . انبیاء و اولیاء دین پیوسته مصیبت و بلا می‌کشیدند و بر آن صبر می‌کردند و طالب بلا بودند که بر آن صبر کنند  نقل شده که یکی از بزرگان پسرش بیمار شد و نزد او آمد، پدر به او گفت : ای فرزند اگر بمیری و در ترازوی اعمال من باشی دوست‌تر دارم که من در ترازوی اعمال تو باشم یعنی صبر بر مصیبت تو نزد من محبوب‌تر از صبر تو بر مصیبت من است . گویند وقتی قیامت شود اهل عبادت را صدا می‌زنند و اعمال آن‌ها را می‌سنجند و بعد از آن اهل بلا را می‌آورند و نامه اعمالشان را بررسی می‌کنند و چنانچه در دنیا برایشان بلا مقدّر شده بود ، ثواب و مزد جایگزین آن می‌کنند و اهل نعمت و عافیت از دنیا آرزو می‌کنند کاش در دنیا بدن‌هایشان را خود پاره پاره می‌کردند تا ثوابشان مثل ثواب اهل بلا می‌شد .بنده  مؤمن  یقین دارد که همه امور زندگیش دست پروردگار است و بر میل اوست.اما این ایمان ویقین در بنده بعضی وقتها در هنگام افتادن بلا و مصیبت ضعیف میشود .اما اگر بنده مؤمن بداند که بزرگی اجر و پاداشش با بزرگی بلاو مصیبتها ست و این علامت دوست داشتن پروردگار است برای این بنده در چنین شرایطی ایمان و یقینش نسبت به خدا کم نمیشود. و درحدیثی از رسول خدا*ص* آمده که انسان را بر صبر ورضایت بر بلایی که خدا برایش مقدر کرده تشویق میکند.رسول الله*ص*در حدیثی که  انس بن مالک روایت کرده میگوید: ان عظم الجزاء مع عظم البلاء.وان الله عزوجل اذا احب قوما ابتلاهم.فمن رضی فله الرضا.ومن سخط فله السخط.همانا اجر بزرگ با بلای بزرگ است.وخداوند اگر قومی را دوست بدارد.ان قوم را به بلای بزرگ گرفتار میسازد.پس هر که به بلا راضی شود خدا از او راضی است.و هر که به بلا راضی نشود*خشمگین و ناراحت باشد*خدا از او راضی نمیشود.در این حدیث پیامبر اقرار کرده که هر گاه بلا و مصیبت انسان بزرگتر باشد در مقابل اجرو پاداشش نزد خداوند بزرگتر میشود.چنانچه بلای کم و ضعیف پاداش کمی دارد.

2.حوزه معصیت : شکیبایی دو گونه است ، شکیبایی بر آنچه خوش نداری و شکیبایی بر آنچه دوست داری . ( نهج‌البلاغه دشتی / حکمت 55 ) صبر بر معصیت یکی از سخترین انواع صبر می‌باشد چرا که نفس انسان به انجام برخی کارها عادت کرده و ترک و خودداری از انجام آن کاری سخت است .

3.حوزه طاعات : با صبر و استقامت نعمت‌های خدا را بر خود تمام گردانید . ( نهج‌البلاغه دشتی /خطبه 188 ) . انجام کارهای واجب و مستحب دشوار است و صبر طلب می‌کند . طاعت کردن یعنی بندگی کردن و این در حالی است که انسان غالباً تمایل به ریاست و برتری دارد و بندگی و ذلّت برای او ناپسند است به هر حال بندگی خدا را کردن نیاز به صبر جمیل دارد .

شیوه تقویت صبر

از شیوه‌های تقویت صبر توجّه دادن به آثار و ثمرات آن است . برخی از این آثار که در نهج‌البلاغه به آن اشاره شده عبارتاند از : 1. راحتی و امنیت دراز مدّت ، پرهیزکاران ایّام کوتاهی صبر نمودند و به دنبال آن به راحتی دراز مدت رسیده‌اند . ( نهج‌البلاغه دشتی / خطبه 193 ) 2. صبر برطرف کننده اندوه ، (فرزندم )اندوه چون بر دل نشیند آن را به نیروی شکیبایی و حسن یقین از دل بزدای . (نهج‌البلاغه دشتی / نامه 31) 3.

صبر مقدمه پیروزی

شکیبا پیروزی را از دست نمی‌دهد هر چند پیروزی به طول انجامد . از شیوه‌های دیگر تقویت صبر عادت دادن نفس به صبر است اگر انسان خود را به صبر عادت دهد به تدریج این عادت در او شکل می‌گیرد . فرزندم خود را به شکیبایی در آنچه ناخوشایند است عادت ده و چه نیکو خویی است شکیبایی در راه حق (نهج‌البلاغه دشتی / نامه 31). از روش‌های دیگر ارائه الگوست ، چنانچه حضرت علی برای تشویق به تحصیل صبر الگوهای شکیبا را معرفی نموده است . او در جایی پیامبر اکرم (ص) را به عنوان الگو معرفی می‌کند و یکی از سخت‌ترین نمونه‌های صبر خود را صبر بر مسئله خلافت بعد از رسول اکرم (ص ) بیان می‌کند .

حکایت صبری مثال زدنی

حضرت ایّوب که پیغمبر خدا بود چندین سال به انواع بلاها مبتلا شد . روایت کرده‌اند چهل سال پیش از بلا در نعمت و رفاه بود و روزی هزار سفره برای اطعام مردم پهن می‌کرده و به روایتی دیگر بیست هزار اسب در طویله او بود و زراعت او به اندازه‌ای بود که دستور داده بود هیچ حیوان و انسانی را منع نکنند تا هر یک هر چه خواهند استفاده کنند . روزی جبرئیل گفت : ای ایّوب ایام راحت سرآمد و زمان محنت رسید ، آماده باش . حضرت گفت : باکی نیست ما تن به رضای دوست دادیم .

بعد از گذشت مدتی هنگام نماز صبح چوپان ایّوب فریاد زنان خبر آورد که سیلی آمد و تمام گله را به دریا برد ، در همین لحظه ساربان آمد و خبر از هلاک شتران داد و باغبان خبر از سوختن درختان آورد و حضرت می‌شنید و تسبیح خدا می‌گفت . ناگهان معلّم پسران او از راه رسید و با ناله گفت : دوازده پسرت مهمان برادر بزرگ بودند که سقف خانه بر سر ایشان فرو ریخت و همه از دنیا رفتند ، در این هنگام حضرت از هوش رفت و هنگامی که به هوش آمد گقت : الهی چون تو را دارم همه چیز دارم . حضرت مبتلا به بیماری گشتند و دوستان و آشنایان همه از او دوری می‌کردند . چند سال به همین منوال گذشت و گوشت‌های بدن مبارک او تمام ریخت و مردم می‌گفتند که چون او به دروغ ادّعای پیغمبری کرده خدا او را به این بلا مبتلا ساخته و حضرت همچنان می‌گفت : پروردگارا به این بلا راضیم و جز رضای تو نمی‌جویم .

مزن ز چون و چرا دم که بنده مقبول     قبول کرد به جان هر سخن که سلطان گفت