نه خطا كن نه عذرخواهى!

آنچه امام علیه السلام در اين گفتار حكيمانه آورده سخنى است كاملاً منطقى وعقل پسند، مى فرمايد: «بى نياز بودن از عذرخواهى، بهتر از عذر صادقانه ومقبول است»؛ (الإِسْتِغْنَاءُ عَنِ آلْعُذْرِ أَعَزُّ مِن الصِّدْقِ بِهِ). اشاره به اينكه چرا انسان مرتكب خطايى شود كه ناچار دست تقاضا به درگاه خدا يا بندگان خدا بردارد و از آنها عذرخواهى كند، هرچند عذر، عذر قابل قبولى باشد تا چه رسد به اينكه عذر ساختگى و غير قابل قبول باشد. گرچه تعبير بالا بيشتر متناسب عذرخواهى در برابر بندگان است؛ ولى اطلاق عموم اين تعبير نيز دور از ذهن نيست، زيرا در روايات آمده است كه انسان ترك گناه كند بهتر از آن است كه گناهى مرتكب شود و توبه به درگاه خدا آورد، همانگونه كه در حديثى در كتاب شريف كافى از امام صادق علیه السلام آمده است: «إِنَّ تَرْکَ الذَّنْبِ أَهْوَنُ مِنْ طَلَبِ التَّوْبَة». اين حديث شريف از اميرمؤمنان على علیه السلام نيز در كتاب خصائص الائمه نقل شده است. اين مطلب درمورد عذرخواهى در برابر بندگان واضح تر است، زيرا عذر هرچندصادقانه باشد در برابر انسان ديگر، خلاف عزت و كرامت انسانى است. چه بهتر كه انسان مرتكب خلافى نشود و در برابر ديگران عزيز و سربلند باشد. در حديث ديگرى كه علامه مجلسى؛ آن را در بحارالانوار از امام على بن ابىطالب علیه السلام آورده مى خوانيم: «إِيَّاکَ وَمَا تَعْتَذِرُ مِنْهُ فَإِنَّهُ لا يُعْتَذَرُ مِنْ خَيْر؛ از چيزى كه براى آن عذرخواهى خواهى كرد بپرهيز، زيرا انسان از كار خير عذرخواهى نمىكند. (حتمآ كار بدى بوده است كه از آن عذر مى خواهد)». در حديث ديگرى از امام حسين بن على علیه السلام مى خوانيم: «إِيَّاکَ وَمَا تَعْتَذِرُ مِنْهُ فَإِنَّ الْمُوْمِنَ لا يُسِيءُ وَلا يَعْتَذِرُ وَالْمُنَافِقُ كُلَّ يَوْمٍ يُسِيءُ وَيَعْتَذِرُ؛ از كارى كه موجب مىشود از آن عذرخواهى كنى بپرهيز، زيرا مؤمن نه كار بد مى كند و نه عذرخواهى، و منافق هميشه كار بد مى كند و از آن عذرخواهى مى نمايد». در نامه اميرمؤمنان علیه السلام به «حارث همدانى» كه در بخش نامه هاى نهج البلاغه آمده بود خوانديم كه مى فرمايد: «وَاحْذَرْ كُلَّ عَمَلٍ إِذَا سُئِلَ عَنْهُ صَاحِبُهُ أَنْكَرَهُ أَوْ اعْتَذَرَ مِنْهُ؛ از هر كارى كه اگر از صاحب آن درباره آن سؤال شود انكار يا عذرخواهى مى كند بپرهيز». از تمام اين روايات كه مفهوم گفتار حكيمانه مورد بحث را با تعبيرات گوناگون بيان مى كند استفاده مىشود كه انسان مؤمن آگاه نبايد به سراغ كارى برود كه او را براى عذرخواهى سرافكنده سازد. از كلام حكيمانه فوق استفاده مى شود كه عذر نيز بر دو گونه است: عذر صادق و عذر كاذب. عذر صادق آن است كه صدور خطا از انسان به سبب مشكلى از مشكلات عرفيه باشد كه انسان را در تنگنا قرار داده و به سبب آن مرتكب خطايى شده است و گاهى براثر عدم دقت و عدم مطالعه در عواقب كار و امثال آن خطا از انسان سرمى زند. عذر كاذب آن است كه انسان بدون دليل موجهى اقدام به كار خلافى مانند ظلم و ستم و غيبت و آزار و پيمان شكنى و بى وفايى و امثال آن كرده است. بدون شك چنين عذرى عزتى ندارد. اگر عزتى باشد در عذر صادقانه است؛ ولى با اين حال اگر انسان كارى نكند كه ناچار به عذرخواهى صادقانه باشد، عزيزتر وآبرومندتر است.