حیا بر دو نوع است:

1- حیای عاقلانه 2- حیای جاهلانه

پیامبر اسلام می فرمایند:

«الحیاءُ حیاءان حیاءُ عقلٍ و حیاءُ حمقٍ، فحیاءُ العقل هو العلمُ، و حیاءُ الحمق هو الجهلُ»(1)

«حیا دو نوع است: حیای عقل و حیای حماقت، حیای عقل علم است و حیای حماقت جهل است.»

حیا را به گونه ای دیگر نیز تقسیم کرده اند: پسندیده، ناپسند.

حیای پسندیده: در این نوع حیا، انسان نه در خلوت و نه در معرض دید دیگران، مرتکب فعل حرام نمی شود؛ چون همواره خود را در محضر خداوند می بیند.

حیای ناپسند: در این نوع حیا، انسان به علت کم رویی بسیاری از مسائل شرعی را که نمی داند، نمی پرسد. همانند دانش آموزی که از روی کم رویی بسیاری از مسائل را نمی پرسد و درنتیجه همواره نادان می ماند. در این زمینه حدیثی گرانمایه داریم از امام صادق که می فرمایند:

«من رقَّ وجهُهُ، رقّ علمهُ»(2)

«کسی که کم رو باشد، کم دانش است.»

اهمیت حیا

اسلام به شرم و حیا، البته از نوع پسندیده، اهمیت ویژه ای می دهد و به آن ارج می نهد. برای روشن شدن مطلب اثرات حیا را در جامعه از زاویه ی کلام پیشوایان بیان می کنیم.

حیا معیار ایمان است

امام محمدباقر می فرمایند:

«اربعٌ من کنّ فیه کمل ایمانهُ و محصّت عنه ذنوبهُ و لقی ربّهُ و هو عنه راضٍ»

«چهار چیز است که در هرکس باشد، ایمانش کامل شود و گناهانش پاک گردد و پروردگار خود را ملاقات کند در حالی که خداوند از او راضی باشد که از جمله ی آنهاست:

«و استحیی من کلّ قبیحٍ عند الله و عند الناس»

«حیا از هر کار زشت در نزد خداوند و مردم.»(3)

امام صادق می فرمایند:

«الحیاءُ و الایمانُ مقرونان فی قرن فاذا ذهب احدهما تبعه صاحبه»(4)

«حیا و ایمان در کنار همدیگر و در یک ردیفند؛ چون یکی از آن دو رفت، دیگری هم در پی آن می رود.»

«الحیاء من الایمان، و الایمانُ فی الجنه»(5)

«حیا از نشانه های ایمان است و ایمان (شخص با ایمان) در بهشت است.»

«لا ایمانَ لمن لا حیاءَ لهُ»(6)

«ایمان ندارد کسی که حیا ندارد.»

و نیز پیامبر بزرگوار اسلام می فرمایند:

«من لم یکن له حیاءٌ فلا دین له، و من لم یکن له حیاءٌ فی الدنیا لم یدخل الجنه»(7)

«کسی که برای او حیا نباشد، دینی برای او نیست و کسی که برای او در دنیا حیا نباشد، داخل بهشت نمی شود.»

حیا نیروی بازدارنده

امام زین العابدین می فرمایند:

«مردی با خانواده اش مسافرت دریا کرد، کشتی آنها شکست و از کسانی که در کشتی بودند، جز زن آن مرد نجات نیافت. او بر تخته پاره ای از چوب کشتی نشست تا به یکی از جزیره های آن دریا پناهنده شد. در آن جزیره مردی راهزن بود که همه ی پرده های حرمت خدا را دریده بود. ناگاه دید آن زن بالای سرش ایستاده است، سر به سوی او بلند کرد و گفت: تو انسانی یا جنّی؟ زن گفت: من انسانم. بی آن که با او سخنی گوید، با او چنان نشست که مرد با همسرش می نشیند. چون آماده ی نزدیکی با او شد، زن لرزان و پریشان گشت. به او گفت: چرا پریشانی؟

زن گفت: از او می ترسم و با دست به آسمان اشاره کرد.

مرد گفت: آیا تا به حال چنین کاری کرده ای؟

زن گفت: به عزت پروردگارم نه.

مرد گفت: تو از خدا این طور می ترسی، در صورتی که چنین کاری نکرده ای و من تو را مجبور می کنم. به خدا که من به پریشانی و ترس از تو سزاوارترم.سپس کاری نکرده برخاست و به سوی خانواده اش رفت و همیشه به فکر توبه بود. روزی در میان راه به راهبی برخورد و آفتاب داغ بر سر آنها می تابید.

راهب به جوان گفت: دعا کن تا خدا ابری بر سر ما آورد که آفتاب ما را می سوزاند.

جوان گفت: من برای خود در پیشگاه پروردگارم کار نیکی نمی بینم تا جرأت کنم چیزی از او بخواهم.

راهب گفت: پس من دعا می کنم و تو آمین بگو.

جوان گفت: خوب است.

راهب دعا کرد و جوان آمین می گفت. به زودی ابری بر سر آنها سایه انداخت، هر دو پاره ای از روز را در زیر ابر راه رفتند تا سر دو راهی رسیدند، جوان از یک راه و راهب از راه دیگر رفت و ابر همراه جوان شد.

راهب گفت: تو بهتر از منی، دعا به خاطر تو مستجاب شد، نه به خاطر من، گزارش خود را به من بگو.

جوان داستان آن زن را بیان کرد.

راهب گفت: چون ترس از خدا تو را گرفت، گناهان گذشته ات آمرزیده شد، اکنون مواظب باش که در آینده چگونه باشی.»(8)

حیا زینت آدمی است

پیامبر اسلام می فرمایند:

«الحیاءُ سببُ کلّ جمیلٍ»(9)

«حیا سبب همه ی زیبایی هاست.»

حضرت امیرالمؤمنین علی می فرمایند:

«الحیاءُ جمیلٌ»(10)

«حیا زیباست.»

«الحیاءُ زینةٌ»(11)

«حیا زینت است.»

امام صادق فرموده است:

1. «به درستی که خداوند عزّوجل مخصوص گردانید پیغمبران را به مکارم اخلاق. پس هرکه دارای آنها باشد، حمد کند خدا را بر آن و کسی که دارای آنها نباشد، تضرّع کند به سوی خداوند تعالی و مسئلت نماید آنها را. فرمود از جمله مکارم اخلاق انبیا: الاحیاءُ، شرم و حیاست.»( 86. زبدة الاحادیث، ج1، ص 283.)

پیامبر اسلام به مردی که در مقابل و منظر مردم غسل می کرد، نگاه کرد و فرمود:

«ایها الناسُ: إن الله یحبُّ من عباده الحیاء و السترَ...»(12)

«ای مردم! خداوند دوست می دارد از بندگانش حیا و پوشش را، پس هر یک از شما که می خواهد غسل کند و خودش را بشوید، به جایی برود که مردم او را نبینند؛ زیرا حیا زینت و زیور اسلام است.»

حیا برای قیامت هم کارساز است

پیامبر بزرگوار اسلام می فرمایند:

چون روز قیامت شود، خداوند تعالی بال هایی برای طایفه ای از امت من برویاند، سپس پرواز می کنند از قبرهای خود به بهشت در حالی که سیر می کنند در آن و برخوردارند از نعمت آن به هر نحوی که بخواهند.

پس ملائکه می گویند : آیا حساب را دیدید؟

گویند: خیر ما حساب ندیدیم.

ملائکه: آیا از صراط گذشتید؟

گویند: ما صراط را ندیدیم.

ملائکه: آیا جهنم را دیدید؟

گویند: ما جهنم را هم ندیدیم.

ملائکه: پس شما از امت کدام پیغمبرید؟

گویند: ما از امت حضرت محمدیم.

ملائکه: ما شما را قسم می دهیم به خداوند که بیان کنید اعمال شما در دنیا چه بود؟

گویند: دو خصلت در ما بود که خداوند به فضل رحمت خود ما را به این درجه رسانید.

ملائکه: آن دو خصلت چه بود؟

گویند: «کنا إذا خلونا نستحیی ان نعصیهُ، و نرضی بالیسیر مما قسم لنا»

1- هرگاه خلوت می کردیم، حیا و شرم می نمودیم که خدا را معصیت کنیم.

2- به آنچه خدا به ما روزی کرده بود، راضی بودیم.

ملائکه: البته اینجا شایسته و حق شماست.(13)

راه های کسب حیا

برای کسب و به دست آوردن حیا پیامبر اسلام راه هایی را معرفی نموده است:

ایشان می فرمایند: «استحیوا من الله حق الحیاء.

قالوا: و ما نفعلُ یا رسول الله؟

قال: فان کنتم فاعلین، فلا یبیتنّ احدکم إلا و اجلهُ بین عینیه، ولیحفظ الرّأس و ما حوی- و البطنَ و ما وعی- و الیذکر القبر و البلی- و من اراد الاخره فلیدع زینة الحیاة الدنیا.

«از خداوند حیا و شرم کنید حقّ حیا کردن را.

گفتند: یا رسول الله! چه کنیم؟

پیامبر فرمود: اگر این طور عمل کنید (از خدا شرم و حیا داشته اید):

1- نباید هیچ یک از شما بخوابد، مگر آن که مرگ (یاد مرگ) در نظرش باشد.

2- باید حفظ کند سر و آنچه در اوست (نگهداری چشم، گوش، زبان و...).

3- حفظ کند شکم و آنچه را در بردارد (حرامخواری، شهوترانی).

4- باید به یاد قبر و پوسیدن در آن باشد.

5- هرکس بخواهد آخرت را، پس باید رها کند زینت زندگانی دنیا را ( پرهیز از دنیاطلبی، تشریفات و تجملات نامشروع و قطع طمع).